Sylejman Aliu: Muzgu i bardhë

Fragment nga romani
 „Muzgu i bardhë“

Autor: Sylejman Aliu
 
Poeti po agonte si i marrë. Mori tubëzën e vjershave. I derdhi nëpër dysheme. Mu kur nisi t'i rridhte një buzëqeshje gati e mpirë, bërtiti me një zë të llamarintë.
- Më vdiqët!
Pastaj ngarendi në rrugë. Në rrugën e kuqe prej gjaku. "Kjo është gjeografia ime", tha dhe u duk sikur përpiqej ta fshihte zërin prapa mjegullës së hollë të agmisë.
Mëngjes i shkundur! Mëngjes i përsëritur...
Kërkonte diellin në rrugën e kuqe, apo çfarë kërkonte kështu i gërmuçur? Kërkonte ngjyrën e tij të mendjes, të përjetimit... Nuk merrej vesh.
Lindja është pjesë e ideologjisë artistike, - pëshpëriti dhe sakaq shtrëngoi kraharorin. – Perëndimi është natë..., është trishtim... Atje njeriu bën jetën e thneglës, humbet fare dhe muzgu i parë i mbrëmjes e pështjell me tylin e vdekjes dhe të humbjes. I vdekur duket. Lindja sjell shpresën... Mjerë ai njeri a popull që rron pa shpresë.
Morali nxehet nga Lindja dhe përfundon me Perëndimin, thoshte dhe ngutej të uronte skamjen e vuajtjeve... Nëse njeriu nuk rron me urinë ideologjike, për çfarë i mbetet të mendojë?
Befas i shfaqet një hije. Aso hijesh që vijnë të qullta fare dhe pa trajtë të veçantë. Kjo hije i duket se ka mbledhur gjithë terrin e nëpërdukshëm të agmisë dhe shfaqet kështu. "E shoh, e shoh! Por e di se nuk është personazh imi ky. Personazhet e mia nuk vijnë si hije! Ato janë të praruara me diellin e Lindjes, ani se vijnë zhele-zhele! Personazhet e mia shkëlqejnë nga brenda, të shëmtuara duken nga jashtë..."
- Kush je ti që më afrohesh kështu si natë?
Tingëllon një heshtje e mërzitshme.
- Jam unë... jemi ne, hijet e vdekura! Ti na krijove dhe tash që dukemi kështu, shëmbëllejmë mendjen tënde!
- Ti je... Ju jeni laneti! Unë kurrë s´kam krijuar lanetër! Mendja ime nuk është kështu natë dhe e patrajtë!
- Mos! Mos e përbuz krijesën tënde! Unë dhe të tjerët, qëkur na krijove, u bëmë të vdekur! Gjithmonë na ke krijuar nga paqenësia dhe të paqenë dukemi!
- Hesht! Personazhet e mia janë të gjithë heronj...
- Të gjallë a të vdekur?
- Ku ke parë heronj të gjallë, or lanet?!
- Të qenë a të paqenë?
- Heronjtë krijohen, ata nuk ekzistojnë këtu!
- Ekzistojnë! Të gjallë, bile, ekzistojnë! Përse na krijove neve kur, po t'i doje, të gjallë ke më shumë se ç'i pranon?
- Vetëm heronjtë njohin njëri-tjetrin. Nuk jam hero që t´i njoh të gjallët! Unë jam poet dhe dua t´i krijoj ashtu siç dua unë, ashtu siç kam qejf të jem edhe vetë!
- Duke krijuar heronj të paqenë, kërkon, prandaj, të dukesh vetë i tillë?
- Jo! Dua ta rregulloj kombin...
- Kërkon ta mashtrosh kombin!
- Jo! Dua ta madhëroj atë!
- Pse? I vogël është ai? I pavlerë të duket?
- Së paku do të vdisja po të mos e pasuronim edhe kështu kombin!
- Do të thotë ju na krijoni që të mos vdisni?
- Jo! Që të rrojë kombi!
Hija pështillet dhe sikur bëhet edhe më e zezë.
- Ç´i duhet jeta kombit me krijimet si ne, nëse s´i ka të njëmendtit?
- Prandaj ekzistojnë poetët!
- Edhe të marrë qofshin?
- Edhe të marrët janë të kombit heroik!
Qeshet hija, pastaj, duket sikur përpiqet të ikë.
- Kjo rrugë e kuqe, duket të jetë e gjakut! - u bë sikur pëshpëriti Hija dhe u ngut të mbulonte bojën e gjakut në rrugë.
Poeti vuri këtë që tha Hija në letrën e tij të zhubravitur.
- Shkruaj edhe këtë!- tha hija. - Mendja natë është nata e kombit! Poetët duhet ta njohin mirë kombin! Ata nuk duhet të thonë asgjë tjetër për të, pos si është. Po të bëjnë ndryshe, si bën ti, tregojnë sesa pak e njohin dhe sa pak e duan të tillë çfarë është...
- Nga goja jote kullon helm! Ti nuk je krijesë poetësh! Ti je... ju jeni krijesa të shpifura, të shëmtuara që bridhni nëpër gjeografinë e kombit tim për ta trazuar folklorin e tij të madh...
- Folklori i madh është hakmarrës. Kombit tuaj i është mbushur mendja se nga heronjtë folklorikë do të arrijë të rrojë edhe në robëri! Ka ndonjë popull tjetër që ka heronj më shumë se populli juaj? S´ka! Ka popull tjetër që jeton kështu në greminë si populli juaj? S´ka! Atëherë përse i krijoni këta heronj..., përse na krijove edhe neve, në vend që t´i njihni heronjtë e qenë?
- Or, lanet! Heronjtë dëshmojnë se janë të tillë vetëm me vdekjen... Heronjtë duhet të rrojnë jetën që e mësojnë nga folklori dhe të vdesin siç vdesin heronjtë atje! Kupton?
- Atëherë, kombi juaj rron me kujtesën për vdekjen. Rron që të vdesë! Nuk vdiska për të jetuar! Na shiko neve, që jemi krijesa tuajat! Të vdekur u bëmë menjëherë posa na krijove, sepse ne erdhëm nga hiçi, nga mjegullat e trazuara të zhgënjimit tënd karshi asaj që ke parë dhe që ke prekur. Përse kërkon ta mashtrosh kështu kombin?
- Gënjen! Ti shpif! Ke shpirtin dhe trajtën e satanës, siç e ka edhe pushtuesi ynë... Nga ferri i tij ke ardhur...
- Je poet dhe na krijove nga hiçi, ndërsa pushtuesin e quan "yni"! Ti dhe ju s´keni pushtues! Ai nuk është juaji! Ai është vetëm pushtues dhe nuk është pronë juaja, kupton?!
- I di këto, i di! Ka dhe pushtues të tjerë që nuk na robërojnë neve!
Hija prapë pështillet, bëhet sikur tretet, pastaj kthehet edhe më e trashë, më natë. Sillet rreth Poetit, i cili lodhet duke e ndjekur me sy. Ulet në pluhur dhe pret. Pret të ndalet hija. Ajo nuk ndalet. Poeti, pastaj, ngrihet, përpiqet të pështillet si hija, por menjëherë ulet. Hija sillet e sillet dhe gjithnjë e më e errët bëhet. Poeti shtrihet mbi pluhur. Mbi pluhurin e kuq të rrugës. "Është kjo gjeografia ime e përgjakur, mbi të cilën unë bëhem sikur rroj".
- Si të duket qielli i Lindjes? - pyet hija si me tallje.
- E kam krijuar vetë dhe ty, që je hije e djallit, nuk të takon. Ti s´ke qiell, ti s´ke Lindje, ti s´ke dritë. Je bërë nga terri. Nga terri i ferrit...
- Unë kam qiellin e poezisë sate, ku ke mbjellë kotësira. Unë kam dritën e mendjes sate të tillë çfarë e sheh në mua, apo jo? Ti ke qenë në burg dhe të burgosur të quajnë. Atje ke rrojtur me terrin dhe mendimet të janë zgjuar në terr. Ato tremben nga drita...
Vijnë do zëra. Zëra të shterur. Janë të njëmendtë, apo vetëm Poeti i dëgjon? Dëgjohen larg, pastaj, kur në Lindje buza e qiellit, që fle mbi vetullën e bjeshkës së gërmuçur, nis të skuqet nga rrezja e agmisë, zërat vijnë më të shkoqur. Gjithnjë e më të qartë, gjithnjë e më të njohur.
- I dëgjon, poet? Vijnë të ta vdesin poezinë! - tha hija. - Unë do të jem dëshmitar i një bukurie të ndritshme. Ky popull nuk duhet të rrojë më me heronj të trilluar, të shpifur, që shërbejnë vetëm sa për të mashtruar, vetëm sa për t´u dukur ju vetë heronj!
- Jo! Nuk munden, nuk bën! Poezia ime, është jeta ime. Nëse këtë poezi ma vdesin, do të thotë se ata vijnë të më vdesin mua!
- Jo, jo! Dritën e ditës, atë të njëmendtën, do ta përjetosh vetëm atëherë. Do të harrosh se terri i burgut ishte vetëm përpjekje jotja që të dukesh i pamashtruar. Me të, pastaj, ke dalë dhe je përpjekur të mashtrosh gjithë kombin.
- O, lanet, lanet! Të gjithë të burgosurit kanë sakrifikuar shumë...
- Përse ju burgosën? Çfarë ngjau pas burgut tuaj?
- Na burgosën se ne Lëviznim...
- Ju lëviznit sa për t´u burgosur?
- Jo! Na tradhtonin, gjithnjë na tradhtonte dikush?
- E di, e di! Ju nuk mund të lëviznit ilegalisht. Po të bënit kështu, pastaj, nuk do të arrinit të shquheshit! Pëshpëritnit njëri-tjetrin për vete dhe pëshpëritja, pastaj, përhapej valë-valë dhe përfundonte atje ku ju dërgonin. Në burg. Po të mos ishte kështu, ju edhe sot do të përmbaheshit dhe nuk do të lodhnit kohën me vetveten. Shumica e popullit s´ka qenë në burg, por ka sakrifikuar edhe më shumë se ju. Jashtë burgjeve ai ka qenë edhe më i burgosur... më i burgosur dhe tash nuk krekoset siç krekoseni...
Zërat tash janë afruar fare. Derisa vinin nga larg, zhurma dukej shumë e madhe, ndërsa tash që janë afruar, duket sikur do të pushojnë fare. Poeti kishte zënë leshrat e kraharorit dhe dukej sikur do t´i shkulte. "Hijet e popullit qenkan të zorshme", tha vetë me vete dhe sytë iu mbushën me një lot të akullt, të pashpresë. "Kam dhënë kaq shumë për këtë popull, tash ai kërkon të ma marrë jetën e poezisë sime!"
Zërat vijnë. Janë aty. Dëgjohet edhe një frymëmarrje plot dihamë. E zorshme. E sëmurë.
- Unë jam Shpend Guri, - tha zëri i parë.
- Nuk të njoh! – tha Poeti duke rrëshqitur pëllëmbën mbi pluhurin e përgjakur të rrugës. - Përse vjen kështu i fshehur? I shpifur më dukesh!
- Jo! I gjallë isha. Më ka vrarë besimi im i marrë! Pse më bëre hero?
- Sepse nuk ishe hero!
- E mua pse nuk më bëre hero?! – tha zëri tjetër i merakosur.
Poeti tha:
- Ishe hero dhe nuk të bëra! Unë krijoj heronj…
Poeti, i hutuar fare, nisi të bërtiste. Bërtima e tij ishte e shkumëzuar dhe shpërndahej si stërpika. Nuk merrej vesh se ç´do të thoshte. Shikoi nga qielli i lyer me terrin e nëpërdukshëm të agmisë dhe sikur bëlbëzoi një varg mllefor që kishte për terrin dhe për hijet. „Vetëm terri i shquan këta zëra lanetërish!“, mendoi. Mori në duar pluhurin e kuq të rrugës dhe me të gjuajti... Kë gjuajti?
- Heronjtë tuaj degdisnin gjithandej nëpër varret tona dhe mbi ne kërkojnë vetveten dhe hijerëndësinë...! - bërtiste një zë tjetër dhe nisi të zhgërryhej nëpër pluhurin qull të rrugës së përgjakur.
"Prapë populli! Kërkuaka përgjigje!“, tha me pezm Poeti. „Nuk i mjaftuakan poezitë e mia që të shohë, që të rrojë krenar me heronjtë që i pagjumë ia krijova?! Popull i çuditshëm! Kërkon të bëhet ky hero! Atëherë, për çfarë ndryshuaka nga popujt e tjerë, te të cilët shquhen heronjtë kolektivë, ndërkohë që heronjtë individualë i kanë të marrë fare? Të gjitha meritat e veta ia lënë kolektivit, që do të thotë popullit! Ne duhet dhe jemi në secilën pikëpamje origjinalë..."
- Heronjtë tuaj të shpifur sot bëjnë dashuri me lugetërit! - pëshpëriti Hija dhe sakaq u bë sikur shikonte anash të mos e dëgjonte kush.
- Nuk është dashuri nëse përputhen pikëpamjet! Fundja, ne nuk mund të flasim për të sotmen. Të sotmen do ta këndojmë të zbukuruar nesër! Ne sot i këndojmë së djeshmes, të cilën duhet ta veshim me artin e mburrjes që të mos njihet çfarë ka qenë! Po të bënim ndryshe, populli do të zhgënjehej dhe do të binte siç ka rënë edhe ky pluhur mbi rrugën e kuqe nga gjaku! Kjo është detyrë e poetëve, që rrinë zgjuar përherë për ta pritur Lindjen, së cilës aq shumë i besojmë.
- Të gjithë poetët?
- Jo! Disa janë maskarenj dhe ëndërrimtarë të neveritshëm. I luten Perëndimit dhe shajnë Lindjen, Lindjen tonë frymëzuese dhe artistike! Lindjen tonë ideologjike... Mendja e tyre bëhet sikur ndërton realen. Shtojnë se duke e mbushur popullin me të realshmen, ai kurrë nuk do të duket kështu, siç duket tash dhe kurrë nuk do të mashtrohet më! Gjepura! Ata s´bëjnë tjetër, pos që ushqejnë tradhtinë e idealit dhe të frymëzimit nga drita e vërtetë e njerëzimit... Asnjëri nga ta s´ka qenë në burg dhe s´ka kapital të tillë...
- Ma dhunuan vajzën katërmbëdhjetë vjeçe... - tha dikush dhe fjalët sikur ikën të fshiheshin pas Hijes Natë.
- Unë nuk bëra gjë të jashtëzakonshme. Rrija pranë e pranë atyre që, nuk e di pse, kishin nevojë të më lavdëronin. Unë, vërtet, nuk ua prishja atyre fare. Përkundrazi. Nuk përtoja të flisja e të shkruaja për ta posa kisha marrë vesh se ata donin kështu. Se e gjithë kjo lojë u shkonte për lale. Vdekja më erdhi prapa shpine. Nuk e di kë kisha prapa. Unë vdiqa, kurse ata thanë se më kishin vrarë shkijet! Vrasin, thashë vetë me vete, vrasin shkijet! Ata gjithnjë kanë vrarë. Janë të etur për gjak... Pastaj, dëgjova emrin tim hero në këngë dhe në poezinë tënde poet! Hero nuk isha. Përpara këtij populli të vrarë e të djegur seç ndihem keq... Erdha t´i them se për këtë unë s´kisha faj dhe kështu, i vdekur që jam, nuk mund t´ua mbush mendjen se nuk u vetëshpalla hero! Jo! - tha një tjetër zë dhe treti menjëherë.
- Më shpallën tradhtar, sepse dija të mendoja... "Heronjtë dhe jotradhtarët nuk i largojnë fëmijët! Ata vriten me të gjithë!", më thanë dhe vajtën me kërcënime të llahtarshme.
U pa të vinte Njeriu i Popullit. Vinte duke u shalakatur, sikur shkundej nga mbetja e zbehtë e natës. Pas tij vinte edhe përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve, të cilin po të mos e shikoje më gjatë, dukej si hije e fshehtë, tinëzare e Njeriut të Popullit. Edhe Hija Natë, që dukej e trazuar fare, me siguri do të ketë pritur që pas përgjegjësit të Agjencisë së Falsifikimeve do të vinte edhe profesori i letërsisë. Ajo, e vdekur siç ishte, nuk mund të arrinte të kuptonte se Profesori i letërsisë e kishte zët terrin. Në ballkonin e tij përgjues ai gjithnjë priste Lindjen...
- Të erdhi Njeriu i Popullit! - tha Hija gati pëshpëritshëm. - Vjen vetëm, pa popull! Ku e ka popullin?
- Ai është vetë populli, lanet!
- Duhej të quhej, pra, Popull dhe jo Njeriu i Popullit! Njeriu i Popullit duhet ta ketë edhe popullin... Ai nuk mund të jetë popull...
- Populli është i një mendjeje me të!
- Edhe ti i një mendjeje je me të?
- Edhe unë jam popull!
- Po këta zëra të vdekurish që i dëgjove? Nuk ishin të një mendjeje me ty!
- Të gjithë vdesin një ditë. Edhe unë, edhe Njeriu i Popullit...
- Si mund të rrojë, pastaj, populli pa Njeriun e vet?
- Rrojnë kujtimet. Ato i ushqen folklori dhe arti ynë!
Hija Natë nuk tha më asnjë fjalë. U tkurr fare, u bë aq e nëpërdukshme dhe treti. Poeti nuk e vuri re ose nuk donte ta shihte më, nuk dihej. Në vendin e hijes u ndal Njeriu i Popullit.
Pas tij, pak më larg, u ndal dhe përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve.
- Ne tash do të flemë, Poet! - tha Njeriu i Popullit me të shpejtë. - Po afron Lindja...
Nga qielli po zbriste një re e qullët fare dhe po palohej mbi gjeografinë e përgjakur të Poetit.
- Jam i dërrmuar fare. Më kanë lodhur halucinacionet... Më vjen të çirrem. Më vjen të mallkoj edhe këtë rrugë të përgjakur...
- Përse? Halucinacionet vijnë nga dilemat që të mundojnë! Nuk guxon të kesh dilema!
- Po kjo rrugë e përgjakur?
- Është gjaku i popullit! Si do të dukej ky popull po të mos vdiste për këtë tokë?
- Ai nuk vdiq! E vranë! Vrasja e tij më mundon! Më bëhet sikur ka mundur të mos vritet kështu dhe kaq shumë!
- Nuk është vrarë shumë! Nuk e sheh se ne, unë dhe ti, përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve, por dhe Profesori i letërsisë, jemi të gjallë?
- Megjithatë...
- S'ka megjithatë!
- Natyrisht, natyrisht! Të gjallë jemi. Pajtohem! Po të mos isha i gjallë, nuk do të mund të krijoja poezinë time!
- E sheh?
- E shoh!
- Ke tash dilema?
- Kam!
Poeti kërkonte me sy Hijen Natë. Çfarë i duhej?
Njeriu i Popullit heshti. Paloi flokët e paktë, që përziheshin me fijet e natës, e cila po përpiqej të zgjaste jetën e errët karshi agmisë së mërdhezur.
"Sikur njeriu të shihet me veten sy më sy, do ta puthte a do ta kishte p'shty", seç m'u kujtuan këto vargje të atij poeti ëndërrimtarë dhe maskara, - tha vetë me vete Poeti dhe sakaq, duke i rudhur krahët, tha me pëshpërimë: "Nuk e di!"
- E di, e di! - tha me një zë të thatë dhe plot gërritha.
Njeriu i Popullit ktheu kokën trembshëm nga Poeti.
- Çfarë di ti? Ti nuk di asgjë! Unë jam këtu për të menduar dhe për të ditur! Ti duhet të vargnosh vetëm bëmat e mia! Ato, pastaj, duhet t'i bartësh në personazhet e shumta që duhet t'i krijosh e të cilat shëmbëllejnë në popullin që s'e kemi! Ato janë më të dëgjueshmet...
- E ke! - tha Poeti dhe mblodhi tubëzën e djersitur të flokëve. - Kur të adhurojnë të vdekurit, që do të thotë personazhet e mia, përse të të mos adhurojnë edhe të gjallët, që mendojnë se janë të gjallë?
- Të gjallët e tillë janë më shumë se të vdekur! Nuk i dua! Ata nuk më njohin! Janë mendjetredhur, janë mendjeshtrydhur! Ata nuk i do as Profesori i letërsisë! Nuk i do as përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve...
- Unë them se ju duan, - u ngut Poeti. - Unë do t'i vë të gjithë në vargje dhe atje ata do ta gjejnë parajsën e dashurisë që do të kenë ndaj jush! Nuk i lë dot të mashtrohen dhe të rrojnë kaq zbrazët pa ju, pa dashurinë që duhet të kenë ndaj jush!
- Nuk më duhen! Për çfarë më duhen ata? Edhe po të më duheshin, edhe po të më donin, unë nuk do të kem kohë t'i dua dhe t'i pyes për asgjë! Unë vendos vetë!
U afrua përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve dhe i foli në vesh Njeriut të Popullit. Sakaq Hija Natë u duk përsëri prapa Poetit.
Njeriu i Popullit lëshoi një të qeshur si hingëllimë. U mblodh si iriqi. Pastaj, nuk e di pse, nisi të ngarendte me një thopërçi të vrershme. Pas tij nisi të vraponte edhe Poeti. Ata u larguan dhe u duk se do t'i përpinte nata e zbehtë e agmisë.
- Është i çmendur përfundimisht, - tha me një të qeshur mjaltë përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve. - Është i lehtë si pendla. Kur duam, e bëjmë të lartë sa bjeshka, kur duam, e bëjmë të ulët si këneta...
Hija Natë përgjon dhe sikur prapë përzihet, pështillet dhe ndërron vendin. I afrohet përgjegjësit të Agjencisë së Falsifikimeve.
- Për çfarë ju duhet ai si këneta? - tha Hija Natë dhe u duk sikur kërkonte t'ia zinte frymën përgjegjësit të Agjencisë së Falsifikimeve.
Përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve e shikoi Hijen Natë pa i vënë ndonjë rëndësi. I tha sikur ta kishte njohur që nga lindja e natës.
- Ç'të duhet ty, oj hije e vdekjes? As ty nuk të hyn në punë krenaria e tij e të marrit! Ne e duam, se na nevojitet! E përdorim sipas qejfit dhe nevojave tona sakrificën e tij të marrë!
- Ka të drejtë përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve! - shtoi Profesori i letërsisë, i cili ishte afruar më lehtë se karkaleci. - Duke e përkrahur sakrificën e tij patriotike, unë kam arritur që t‘i rrënoj të gjithë kundërshtarët. Tash që e kam arritur këtë, nuk më duhet gjë tjetër, pos ta tall, siç e tall tërë populli. Për të vetmen gjë, prandaj, më nevojitet populli... Njësoj bën edhe përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve.
- E, Poeti? - pyeti Hija Natë me trishtim.
- Ai është një idilik patriotiko-folklorik, i cili ia lodh bythën kohës... - thanë gati njëherësh Profesori i letërsisë dhe përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve.
Nga larg u panë të ktheheshin me britma të shkumbëzuara Njeriu i Popullit dhe Poeti. Ata ngarendnin dhe dukej, sipas turrit që kishin marrë, nuk do të ndaleshin më.
- Ju e keni çmuar lart poezinë e tij, Profesor! - tha Hija Natë.
Profesori hapi sytë. U përpoq të shihte atë që i fliste dhe u duk sikur u tremb.
- Nga më vjen ky zë i llahtarshëm? Në qoftë se është i natës, është i fundit të saj, nëse vjen nga vesa, dielli do ta zhbëjë!
- Koha jonë ka shumë hije që na ndjekin, Profesor! Mos u trembni! Nuk e çon fjalën më larg se ç'është nata dhe më larg se këtu!
- Jam në dorën tënde, përgjegjës i Agjencisë... Nuk jam mësuar ta përgjoj as vetveten, e lëre më hijet e natës...
- Ves i keq! - tha Hija Natë dhe sakaq u mbështoll rreth Profesorit.
Përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve qeshi. Qeshi mu kur pranë tyre kaluan duke ngarendur Njeriu i Popullit dhe Poeti.
- Kush je ti që flet për veset e mia!?
- Jam ti, Profesor!
- Nuk është e mundur!
- Përse nuk është e mundur?
- Nuk e kam ndërgjegjen e tillë! Më mirë të mos e kem fare, sesa të jetë e zezë dhe e pistë kështu siç dukesh të jesh ti!
- Profesor! - thirri Poeti nga larg.
Profesori ktheu kokën nga ai. E pa tek ulej në pluhurin e kuq të rrugës shumë hapa larg tij. Që andej përgjoi dihamën e tij të thellë dhe të shpeshtë.
- Je lodhur, Poet! - tha Profesori me një bërtimë të pavullnetshme.- Ku është Njeriu i Popullit?
- Ka vajtur t'i mbledhë tubëzat e para të Lindjes! - tha Poeti i rrëzuar përdhe. - Unë u ndala, sepse ca të shkreta dilemash m'i shkurtojnë këmbët!
- Nuk duhet të ndalesh, Poet! Populli kërkon sakrifica të mëdha! Vetëm populli t'i shëron dilemat...!
- Populli? I ziu popull! Po unë atë po e kërkoj! E kërkoj dhe s'e gjej dot! Na e kanë vrarë para syve tanë!
- Kujtimi për të është i mjaftueshëm! Po të ishte ende, ai do të gabonte edhe më! Mirë që nuk është më dhe ne, që jemi të ndërgjegjshëm për këtë, duhet t'ia hapim derën krah më krah për ta futur si hero në këngë!
Poeti shpejt e shpejt shënoi diçka në letër, e cila prej larg dukej si një leckë që i ngjitej si arnë natës tashmë të nëpërdukshme.
- Ku është Edona? Ku është Profesori i historisë? - pyeti prej larg Poeti dhe dukej sikur shkruante emrat e tyre në rrugën e kuqe.
Nuk dihej se ç'ishte në të vërtetë ajo shfaqje mjegulle e përhimtë, që nisi të palohej mbi shpinën e kërrusur të Poetit. Nuk dihej, po ashtu, ku treti me aq shpejtësi Hija Natë. Nuk dihej se ku treti pyetja e Poetit të mbuluar me vesë. Profesori i letërsisë nxori nga xhepi i brendshëm i setrës pasqyrën e rrethuar me një kornizë argjendi. U bë sikur e fshehu prapa shpine dhe, duke dashur ta befasonte vetveten, e nxori me të shpejtë dhe e vuri para syve të tij.
- Oj, pasqyrë, kallëzona ne...
Pastaj, e tërhoq me të shpejtë. U bë sikur me duart e tij eshtake bëhej gati ta thyente. Kur nuk mundi, e afroi edhe një herë para syve dhe sakaq e fërfëlloi tutje, mbi rrugën e kuqe.
- Ç'pate, Profesor? Për një çast pasqyra shëmbëlleu në një shkëlqim farfuritës... Përse e hodhe? – u dëgjua pëshpëritshëm zëri i Hijes Natë.
Profesori ngarendi. Ku shkonte?
E mori me të shpejtë pasqyrën e fërfëlluar, e ngjiti në nënsqetull dhe qeshi... O, Zot! Sa me të shpejtë ai e mblodhi të qeshurën dhe e fshehu pas buzëve të mbuluara me leshin e mjekrës. Eci, pastaj, edhe një hap. U ndal. Shikoi nga prapa. Nuk ishte askush. „Ika!“ sikur tha, por zëri nuk i doli. Me siguri iu ishte ngatërruar nëpër leshin e mjekrës dhe nëpër tylin e agmisë.
- Ika unë! – tha përsëri, por tash me zë të lartë, aq të lartë sa u tremb edhe vetë. „Ç’kam kështu? Përse trembem kaq shumë nga zëri im? Askush nuk bën të ma njoh dobësinë e frikës! Unë di ta fsheh, siç e kam fshehur gjithnjë këtë të mallkuar që më erdhi bashkë me lindjen time! Trembem tash nga zëri im, sepse vetëm ky më njeh!“
Pastaj prapë nxori pasqyrën. E flladiti një herë në erë, duke u sjellë në rreth dhe e vuri para vetes.
Do t’ i shemb të gjithë! Do ta shemb edhe përgjegjësin e Agjencisë së Falsifikimeve! Ai është një këlysh dhelpre, që bëhet sikur i beson kokës sime, por e di se e kupton sesa pak dije ka në të! Sesa shumë hile ka në të. Unë jam njeri me fat! Sa herë ndihem i shteruar ngarend të puth dorën e hirësisë së tij grek, Janullatos, i cili me mjeshtërinë e tij të lartë patriotike ka ngulur dy këmbët mbi kishën tonë dhe që nga andej mbush mendjen dhe shpirtin me frymëzimet antike të Lindjes! E duam, sepse në Pasilirinë tonë solli civilizimin bizantin, para të cilit ne gjunjëzohemi! Edhe përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve frymëzohet kështu, por ai thith në gjirin e ujkonjës së Karpateve... Do ta shemb edhe atë! Pse të mos thith frymëzime unë në të dyja vendet?
Pasqyrën e drejtoi nga Lindja. Përnjëherë para tij u shfaq në trajtë të tij Hija Natë.
Këtë hije e njoh! E kam parë disa herë! – tha me të butë profesori dhe ngarendi ta zinte.
- Kush je ti, oj hije tinëzare që më vjen kaq afër dhe më përgjon?!
- Të thashë! Jam ti! Jam Poeti! Jam Njeriu i Popullit, jam përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve... Unë kam trajtën tuaj të errët! Nuk jam nga ato trajta që i shquan dielli! Ato janë të zakonshme për të gjallët dhe për të vdekurit. Të kesh hijen tënde edhe në terrin e natës, është diçka e veçantë, që s’e ka askush tjetër! Unë jam hija juaj e brendshme! Jam syri juaj i tretë!
- Ti s’je hije! Ti nuk mund të jesh ndërgjegjja ime! Atë e shfaq si diellin para popullit!
- Unë jam ti! Ti këtë e di! Dielli yt i ndërgjegjes s’ka ekzistuar kurrë! Ç’kërkoni në këtë natë? Prisni Lindjen që ta mbushni kohën tuaj me mashtrime dhe me dritën e mendjeve tuaja të shpifura? Tash të gjithë na shohin, edhe pse si hije dukemi, edhe pse të vdekura dukemi. Na shohin dhe na njohin. Duke na parë dhe duke na njohur, ju shohin dhe ju njohin edhe juve! Ju do të vdisni...
- Edhe Poeti?
- Jo! Do të vdesë vetëm poezia e tij, pikërisht ashtu siç ke thënë dhe ti!
- Atëherë unë nuk do të vdes asnjëherë! Di ta mësoj unë Poetin se si duhet të më fusë në vargjet e tij, që të mos vdes siç kujton ti!
- Si mund të rrojë poezia e tij kur personazhet e tij janë të trilluara, siç do të jesh dhe ti i trilluar?
- Unë ekzistoj! Nuk do të më trillojë!
- Do ta trillojë bardhësinë e ndërgjegjes sate! Poeti duhet të të vargënojë kështu siç je! E di! E njeh ti Poetin. Ai do të të fusë në vargjet e tij ashtu siç dëshiron të të shohë, siç dëshiron të jesh. Ai kështu të ndihmon të mashtrosh edhe ndërgjegjen tënde Po ta bëjë këtë, atëherë të zitë e hilesë së gatuar në magjen tuaj shpirtërore do të mbulojnë edhe heshtjen e miqve! Ne e dimë se ti, Profesor, nuk mund të rrosh pa frikë. Frikën e mbulon me rrënime, me sharje, brenda të cilave të bëhet sikur ke ngritur kalanë e vetëkënaqësisë përulëse.
- Është në natyrën time, oj hije laneti!
- Unë jam ti! Përse po harron?
Njeriu i Popullit u kthye. Plot dihamë. I lodhur ishte, apo ia kishte zënë frymën ngacmimi i një shqetësimi që i ishte paluar në fytyrën e tejdukshme?
- Ku është Poeti? Ku është përgjegjësi i Agjencisë...? Pse jam kështu vetëm? Pse më kanë lënë kaq të vetmuar në këtë rrugë të përgjakur? - tha Njeriu i Popullit dhe nisi të zhvishej. Një herë hoqi këmishën, pastaj nënkëmishën, pantallonat e zhubravitur...
- Nuk je vetëm! Je me popullin! - u dëgjua një zë që vinte sikur të ishte i Hijes Natë.
- S’ka më popull! Atë e kanë vrarë. Ne jemi vdekësit e tij! - tha Njeriu i Popullit dhe sakaq hoqi edhe tëlinat.
U bë sikur tyli i hollë i territ u zhdavarit. U përpoq të ikte dhe, pastaj, përnjëherë, treti. Rrezja e djegur e diellit preku trupin lakuriq të Njeriut të Popullit.
- Ti je dielli? E po, shiko atëherë!
Ia ktheu bythën dhe bëri një erë të zëshme.
Profesori i letërsisë pak më tutje kishte krijuar para vetes një shkurrë dhe, pasi kishte pëshurrur aty cërka-cërka, kishte zënë pusinë e përgjimit. Shikonte se ç’bënte me bythë jashtë Njeriu i Popullit. Natyrisht, ai një herë ishte pështirosur dhe gati sa nuk ishte ngritur në këmbë, të vraponte drejt tij dhe që andej, edhe pse thatim i nëpërdukshëm, mendonte ta fërfëllonte Njeriun e Popullit tutje, përtej secilës kohë, përtej, qoftë edhe kohës së vet. Por, e la. Nuk u ngrit dhe nuk e fërfëlloi Njeriun e Popullit. Pështirosjen nisi ta mbulonte një qetësi e vdekshme kënaqësie. Diçka doli nga shkurra, që i përngjante një avulli shurre dhe iu ngjit fytyrës së mavijosur të Profesorit. Nga larg shihej se ngjante diçka e pashpjegueshme, diçka krejtësisht e befasishme. Profesori po dehej. Dehej nga një kënaqësi, e cila dukej sikur palohej mbi relievin e thyer të mollëzave të tij, duke u përpjekur që të binte, por të mos lëndohej mbi eshtra mollëzash të fishkura.
- Unë kam shkurren time... Unë kam shurrën time... Vetë i kam krijuar! – pëshpëriti profesori dhe sakaq u duk sikur me dorë përpiqej të zhdavariste avullin e qullët që ngrihej si një tis lecka-lecka para syve të tij. „Ç’është kjo që përpiqet të më verbojë?“, sikur thoshte profesori. „Janë avujt e reaksionit popullor, sigurisht!“, pëshpëriti dhe përnjëherë u plandos në dheun shkrumb të gjeografisë së poetit, ku mund të gjendeshin vetëm pak pika lagështire, ku kishte pëshurrur para pak çastesh. Hundë e buzë kishte rënë Profesori në pluhurin e djegur të passhkurres.
Ç’bënte ai atje?
Fsheh fytyrën, apo kërkon fytyrën?
- Edhe njërën, edhe tjetrën! – tha përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve.
Pastaj, u kërrus lehtë-lehtë, mbushi grushtet me pluhurin, që kishte lagështirë shurre dhe, duke e bluar atë midis gishtërinjve, e pluhuroste nga lart kokën gjysmëtullace të Profesorit. Pluhuri palohej me përtesë, sikur më mirë i bëhej të rrinte atje ku ishte, qoftë edhe ashtu i bërë qull, sesa të binte mbi kokën e profesorit.
Poeti po vinte me dritën e diellit. Ishte ngarkuar me shendin më të devotshëm të shpresës. Vinte i gëzuar dhe me një buzëqeshje fëmije. Tash as ballukja e tij e shkapurishur nuk pipëtinte. Ishte strukur mbi ballin e tij të kuq dhe bëhej i paluar si asnjëherë tjetër.
Mungonin vetëm Njeriu i Popullit, populli dhe Hija natë. Pronari i Agjencisë së Falsifikimeve qëndronte ende mbi kokën e profesorit, mbi të cilin bluante pluhurin.
- Do të na bie hije e keqe profesor, pastaj! Do të flasin...
- E, kush i dëgjon? – tha profesori duke i përzier fjalët me pluhurin e qullët që i futej në gojë.
- Njëmend, kush i dëgjon! – tha i çuditur përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve. - Kush i dëgjon shpifjet e tyre!
- E di se do të na shajnë!
- E di edhe unë!
- Megjithatë, fjalët e tyre... sharjet... do t’i tretë era ende pa arritur veshin...
- Hë, hë! Pa arritur te veshi i shurdhër, thuaj!
- Nuk është i shurdhër! Ne bëhemi sikur nuk i dëgjojmë!
- E çfarë kanë bërë ata që i kanë dëgjuar?
- Asgjë, asgjë! Sipas teje, u dashka të vazhdojmë...
- Edhe më shumë se të vazhdojmë! Duhet të triumfojë zhurma jonë e fjalëve. Vetëm pas zhurmës së tyre mund të fshihemi ne...
- E kush duhet të na shohë, pastaj, kur të fshihemi...?
- Profesor! Aroma e dheut të lagur, ku ke futur hundë e gojë, sikur ta lëkundë instinktin e veprimit tonë magjepsës... Ngrihuni!
- Nuk ngrihem dot! Atëherë do të më shihet fytyra!
Vjen Poeti. I shkundur fare duket. I mërdhezur. Duket sikur në të kanë hyrë të gjithë dimrat. Mesvetullat e tij rrinë të vrenjtura, por nën qepallat e tij gati të lodhura, duket sikur është bërë gati të pikë loti. Një lot i madh. Ai e di se po t’i pikë loti, ai do të bjerë në pluhurin e kuq të rrugës dhe do të bëhet tok me gjakun. E mban dhe nuk e lë të pikë. I dhembset? Nuk e di! Frikësohet? Prapë nuk e di! Poeti përpiqet ta gjejë kohën e pikjes së lotit. Nuk dëshiron, mbase, që në të njëjtën kohë të derdhet gjaku dhe loti. Pas gjakut, vjen dhembja, pas dhembjes, nëse nuk pikon loti, vjen burrëria! Për hir të burrërisë ne nuk qajmë, ne nuk derdhim lotin. Që të dëshmojmë burrërinë, jetës nuk i vëmë karar. Jetën e masim me vdekjen! Populli është vrarë, mendon, dhe unë këtë pikë loti nuk do ta derdh. Zhburrërimi është tragjik. Do të përmbahem për popullin tim të vrarë! Nuk do të qaj, edhe pse zemra më pikon gjak dhembjeje e pikëllimi!
- Profesor! Ç’bëni atje në pluhur!?
- Marr fuqinë e tokës, Poet!
- Ajo është e përgjakur, profesor! – shtoi Poeti me habi.
- Edhe e pëshurrur është! – u ngut të thoshte përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve.
Një heshtje mortore. Ajo u shfaq aq përnjëherë. Dukej se kështu kishte qëndruar gjithmonë. Poeti mundohej ta shkundte këtë heshtje me një belbëzim poetik, por ajo sikur i kthehej si tallje, si përbuzje dhe atij i dukej sikur i përplasej në fytyrë dhe e rrihte brutalisht. „Në shurrën time, shoh fytyrën time“, u përpoq Poeti të rikujtonte pohimin e një tjetri poet, që e kishte dashur të vdekur.
- Nuk vritej ai, jo! - thoshte. - E ruajnë engjëjt. E ngjall poezia e tij!
Profesori nxori fytyrën nga dheu i lagur pas shkurres dhe bërtiti:
- Hiç nga goja atë lanet!
Pastaj, shpejt e shpejt, e la fytyrën e tij prapë në dheun e lagur.
Edhe pse kishte bërtitur, heshtja nuk ishte thyer! Ajo ishte e hekurt, e plumbtë. Jeta në këtë unazë heshtjeje ngadalë po e humbte kuptimin.
- Frikësohem, Profesor! Një gjëmë e madhe do të bjerë mbi kokat tona. Më duket sikur qielli ka nisur të zbresë dhe gjithnjë e më shumë po rëndon mbi ne!
- Qielli yt poetik është i mërzitshëm, Poet! – tha Profesori.
- Qielli ynë politik është i kthjellët, i mrekullueshëm, Profesor! Atë e ka mbështjellë bardhësia dhe kaltërsia e mrekullueshme, plot shend e gëzim. Rri mbi këtë tokë dhe i merr edhe reflektimin e gjakut të kësaj toke. Trengjyrësh bëhet... – tha përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve.
- Gjaku nuk është ngjyrë! Gjaku është jetë dhe vdekje! Ne sot qëndrojmë mbi vdekjen e popullit të vrarë!
- Që të jetojmë ne nuk është asgjë një gjak i popullit! – sikur bërtiti Profesori.
Erdhi edhe Njeriu i Popullit.
- Në kënetë rron? – pyeti Profesorin dhe sakaq kërceu i trembur. – Më ha sot lëkura. Më djeg, më përvëlon! Është një diell i pazakontë që ka dalë dhe nuk hiqet nga kreshta e bjeshkës. Më mirë të vemi të flemë!
- Të flemë, të flemë! – bërtiti i gëzuar përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve dhe u duk sikur me dy gishtërinjtë tregues të të dy duarve u përpoq të nxirrte gjumin nga bebëzat. – Vemi të flemë, Profesor!
Profesori nuk lëvizi. U dëgjua vetëm gërhama e tij e thellë. Kishte fjetur.
Poetit iu trazua ballukja. Poeti nisi të vërvitej. Dukej i zemëruar. I dëshpëruar. Iku nga rruga e kuqe, në anët e saj. Diçka kërkonte ose kërkonte dhe ai t’i fshihte sytë prapa diellit të agimit, që nuk lëvizte nga prehri i bjeshkës. Atje kishte mbetur. Atje dukej se pushonte. „Do t’i mbledh një nga një! Do t’i mbledh në një vend të gjitha varrezat dhe do t’i bëj jastëk për Profesorin! Kur ta bëj këtë, Profesorit mbase do t’i kujtohet në ëndërr se dikur ishin të butë fare, të shenjtë krejtësisht dhe nuk qëndronin, siç pandehte, mbi kokën e tij!“ dhe mblodhi krënde përreth. Plot krënde. Me krah i bartte. Dhe secilit varr ia ngulte te koka nga një krënde. Sa shumë krënde i duheshin. Një mal krëndesh i duheshin për ta mbjellë këtë fushë kaq të madhe varresh.
Përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve qeshi me gurgullimë. Pastaj iu kujtua: „Kështu dhe unë bëja kur secilit njeri të gjallë, që duhej të vdiste, ia dërgoja nga një qese, një herë të vogël fare, pastaj më të mëdha, me pluhur të bardhë parajse“.
Njeriu i Popullit vuri duart në ije, shikoi diellin me mallkim pse nuk lëvizte nga Lindja e tij dhe tha:
- Poeti vdes duke krijuar simbolikën e jetës nëpërmjet vdekjeve të rëndomta!
- Janë varreza heronjsh e martirësh! – tha me të qeshura të thata përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve. – E di se janë të rëndomta, por ju them se të rëndomtat, siç thua, nuk na hyjnë në punë! Duhet të themi ndryshe, pikërisht siç thashë unë: varreza heronjsh, varreza martirësh! Vetëm kështu të gjallët i bëjmë krenarë! E kupton? Krenaria i bën të harrojnë dhe ata do të duken se nuk mund t’i mundë kurrë vdekja! Kështu, të vdekurit nuk do të vdesin asnjëherë! Të gjallët këso vdekjeje do të kërkojnë gjithmonë!
- I pështjellë, i pështjellë! Je një mjeshtër demoni ti! Të dua për shkak të artit tënd të talljes... Kështu e mund dhembjen më lehtë. Kështu e zbut gjëmën që po më gërryen kraharorin! – tha Njeriu i Popullit duke thyer gishtërinjtë. Pastaj, ktheu shpinën. Mblodhi fijet e mbetura të flokut, u duk sikur ato i hodhi në erë dhe treti sikur ta përpinte avulli i vesës së këtij agsholi të pazakontë.
Poeti mbillte fushën e madhe të varrezave me krënde. Profesori flinte. Përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve përgjonte.
Ishte një heshtje që dukej sikur digjej mbi rrugën e kuqe. Poeti do ta quante heshtje poetike dhe do të ngarendte të përgjonte belbëzimet patriotike të personazheve të veta të mbytura në heshtjen e vdekur.
Erdhi një njeri i veshur si me qefin.
- Hej, ju! – bërtiti ai. – Përse keni dalë dhe përse përgjoni heshtjen?
Përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve tha:
- Shsht! Po fle Profesori!
- Unë mbledh varret t’i bëj jastëk për Profesorin! – tha me pëshpërimë Poeti.
- Nuk bën! Nuk bën! – tha i ardhuri me qefin.
- E, si bën? – tha Poeti.
- Ngrihuni dhe ngritni lapidarë!
Poeti tha:
- Kush je ti që vjen i tillë me të bardha?
- Jam gati i vrarë! Nuk është veshje kjo! I kam lidhur plagët me fashë!
Përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve qeshi me të madhe dhe u duk sikur e trembi përgjithmonë heshtjen e vdekur.
- Asnjë plagë s’e ke! – tha ai.- Ti ke qëndruar tërë kohën në metropolin e zhurmës, larg vrasjeve!
- Ku e di ti? – pyeti i ardhuri dhe u përpoq të shfaqte dhembjet e shtatit.
- Edhe unë të njëjtën gjë kam bërë! Me ty isha. Me ty ishte edhe Profesori. Nuk ishte me ne vetëm Njeriu i Popullit. Ndihmësi i Profesorit me kohë kishte vajtur në fshatin e tij dhe atje kishte kapërcyer vdekjen në katër shtëpitë publike të fshatit.
- O, Zot! Ti nuk mund ta dish! Kam marrë nëntë plagë zemre unë!
- Si Gjergj Elez Alia…? – pëshpëriti Profesori.
- Përse je mbështjellë kështu me fasha? Fashat janë për të lidhur plagët e shtatit! – ia bëri me tallje përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve dhe hungëriu me tallje.
- Plagët e zemrës nuk shihen! Të tjerët s’kanë kohë të merren me plagët e mia të zemrës. Në të vërtetë, s’kam as unë kohë t’i shpalos ato... Unë dua të më shohin me plagë shtati, prandaj kam vënë këto fasha dhe për një kohë të gjatë nuk do të mbështjell trupin tim me rroba të tjera... Vetëm me fasha do të më shohësh! Një herë kështu derisa t‘ua mbush mendjen njerëzve idiotë se plagët e mia kanë domethënie ndër më të trishtuarat dhe që përkojnë me plagët e heronjve. Të zë një herë një vend, pastaj, shohim e bëjmë!
- Qenke njësoj si Profesori! Ju admiroj! – pëshpëriti përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve me të njëjtën hungërimë talljeje.
- Nëse është e vërtetë kjo që thoni, atëherë ju nuk duhet të rrini më mbi kokën e Profesorit që fle si engjëlli, por duhet të bëhesh krah yni që të ngremë lapidarë!
- E do dhe ti një? – u tall sërish përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve.
- E dua!
- Për të gjallë?
- Edhe ashtu, siç jam mbështjellë me këto fasha, do të duhej të dukesha hero! Përse të mos e kam edhe unë lapidarin tim! Në çastet e para të shfaqjes sime si hije e bukur e heroit me plagë kam urdhëruar të shembet gjithçka që është krijuar deri tash. Unë... ne do t’i vëmë themelet e reja të burrërisë sonë poetike... Ti je përgjegjës, sepse e ke Agjencinë e Falsifikimeve, e cila merret me të tilla punë!
- Nuk mund! – tha përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve. – Nuk mund! E kam trilluar dhe e kam falsifikuar vërtetësinë e gënjeshtrës! Duhej të bëja kështu që të më besonin! Po të mos bëja kështu, nuk do të ishin të gjitha këto varre! Unë i kam krijuar këto, kurse tash ju takon juve të ngritni lapidarë!
Njeriu i veshur me fashë prapë u përpoq t‘i shfaqte dhembjet e shtatit të shëndoshë. Tha, pasi shtërzoi nga inati:
- E di, e di! Prandaj, nuk vajta të vritesha! Desha të jetoja dhe të shihja se si veprojnë me mua të plagosur në zemër e në shtat!
Profesori flinte i rrëzuar me fytyrë përdhe. Njeriu i Popullit bënte me dorë i kthyer nga dielli. Ç’bënte ashtu? Mblidhte puhinë apo përpiqej të lëvizte diellin e shtangur mbi shpinën e bjeshkës?
Poeti vazhdonte të mbillte fushën e varreve me krënde lapidarësh. Mbillte këtë fushë varresh dhe nëpër dhëmbë thoshte këto vargje:
„Me dhëmbë kapnit plumbat,
Me shtat mbushnit pusat“.
Pastaj, sikur të kishin mbirë nga kjo melodi e nëpërdhëmbshme të Poetit, u shfaqën vranësirat e qiellit. Ato një herë dukeshin të akullta dhe nga qielli dukeshin kërcënuese, kurse, derisa përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve nguli sytë atje dhe me dorën e majtë përpiqej të gjente kokën e Profesorit që po flinte mbi lagështirën e shurrës së tij që ta zgjonte dhe atij t’i jepte alarmin, vranësirat u shkoqën krejtësisht dhe tash dukeshin fare të nëpërdukshme. Prapa linin vetëm një tis të qullët që do të mbyste frymëmarrjen. Ato shtyheshin dhe përplaseshin në njëra-tjetrën dhe, mu kur përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve ngutej të shkundte kokën e fjetur të Profesorit, ato ndaheshin dhe nisnin një rrugëtim të hutueshëm. Njeriu i veshur me fashë treti. Ku mund të ketë shkuar?
Vetëm poeti këndonte. Vetëm ai shikonte tokën dhe mbillte krënde mbi tokën e mbushur varre. Vetëm profesori flinte. Vetëm përgjegjësi i Agjencisë së Falsifikimeve rrinte zgjuar.
Diell më nuk kishte, sikur të kishte perënduar përgjithmonë agimi.

Biser Mehmeti: JETË E MOHUAR

FRAGMENT NGA ROMANI
„JETË E MOHUAR“

- Unë jam Lis Shpata! Për shumë vjet kam qëndruar në këtë dhomë të vogël dhe kurrë nuk e kuptova pse më sollën këtu. Disa herë parashtrova kërkesë të më tregonin, po asnjëherë nuk mora përgjigje. Një ditë më liruan me preteks se jam shëruar nga çmenduria...
Përsëri u krodh në humnerën e heshtjes. Dukej sikur vraponte pas atyre kujtimeve, të cilat e kishin lidhur me zinxhirë dhe s’e lejonin të ikte...
- Nesër ose më së largu pasnesër, në dhomë do të hyjnë katër ose më shumë kalorës mesjetarë, të cilët do t’i thonë po ato fjalë që m'i patën thënë edhe mua: kemi urdhër të të nxjerrim jashtë kështjellës, sepse je shëruar nga çmenduria dhe më nuk paraqet rrezik për askë!... Mirëpo, mos u bën i marrë të dalësh jashtë se do të pendohesh sa të jesh gjallë, madje ka mundësi që pas dy orësh që e shijon lirinë të bësh vetëvrasje! Një gjë duhet ta dish: këtu është më mirë se jashtë, ku mbizotëron një kaos i tmerrshëm, i cili ka për të çmendur, ngase liria s’është liri çfarë duhet të jetë. Nëse i shpëton çmendurisë atëherë të detyrojnë të bësh vetëvrasje! Tërë ditën do të sorollatesh rrugëve pa ditur ç’të bësh me jetën as me kohën që të rëndon mbi shpirt. Do të bësh një jetë të mjerë sa s'do të kesh nga të marrësh as për të ngrënë, as për të pirë. Jeta s’është më e bukur, siç ka qenë dikur. Me sytë e mi kam parë njerëz që vdisnin rrugëve nga uria, njerëz që vdisnin rrugëve, ngase s’kishin kulm mbi kokë... Në kështjellë njerëzit i quajnë “të çmendur”, po realisht s’janë të tillë. Jashtë njerëzit janë vërtet të çmendur, po mendojnë se janë të mençur…
Pas pak m’u lut që të ulesha në një skaj të dhomës, sepse
qëndrimi në këmbë i shkaktonte dhembje në gjunjë. Në fillim hezitova të largohem nga dera me grila, duke shpresuar se do të vinte Mara e s'do të mund të më gjente. Mirëpo, i nxitur nga një kureshtje e paqartë pranova të ulemi në një skaj të dhomës, aty ku para shumë vitesh kishim hapur një varr e pastaj e kishim varrosur një njeri të dashur...
- S’dua të flas për kënaqësinë që përjetova ditën kur më nxorën jashtë kësaj dhome të mbushur mërzi e lagështirë. Kur e shihja veten se s’isha brenda katër mureve, se merrja ajër të pastër, se isha i lirë të mendoja çfarë të doja, se isha i lirë të ecja nëpër një rrugë të mbushur me njerëz të lumtur, më dukej sikur isha rilindur në një botë të re. Zemra, e cila u lirua nga ato ndjenja të kobshme, vetëm sa s’më doli nga kraharori. Pas shumë vitesh qëndrimi në atë hapësirë të errët e shihja diellin, e ndjeja ngrohtësinë e tij që më dehte. Veten e krahasoja me një shpend që pas një kohe të gjatë del nga kafazi. S’mund ta merrja me mend transformimin që po ndodhte në shpirtin e në trupin tim. Sa më shumë që ecja e sa më shumë që shihja kuptoja shumë gjëra që kishin ndryshuar. Asgjë s’më dukej si më parë. Edhe qielli më dukej tjetër... Rrugës për në shtëpi disa njerëz që s’i njihja, më vështronin me sy të mllefosur sikur të isha një vrasës i rrezikshëm që gjendet në liri. Derisa më shikonin me përbuzje pëshpëritnin në mes veti me zë të ulët: si paskëshka mundur ky i çmendur të arratiset nga kështjella, ku siguria është tepër e madhe!... Një tjetër tha: unë s’jam i sigurt më të shëtis lirshëm nëpër rrugë, prandaj po iki në shtëpi!... Një tjetër tha: mos ke dert se së shpejti e zënë dhe e kthejnë sërish atje ku të çmendurit e kanë vendin... Si të isha një bishë e egër që ka zbritur nga malet njerëzit të tmerruar largoheshin prej meje. Disa herë e vura gishtin në tëmth dhe e pyeta veten: a jam vërtet i çmendur apo vetëm u dukem njerëzve...
Kur u gjenda në një udhëkryq u ndala, ngase s’e kisha të
qartë cila rrugë më shpinte në shtëpi. Derisa qëndroja në krahët e pritjes pranë meje kaluan dy miq të mi nga koha e fëmijërisë. Sapo ua zgjata dorën për t’i përshëndetur, më vështruan me habi të madhe... Kush dreqin je ti që na trazon, më tha njëri prej tyre me zë kërcnues... Ik në dreq të mallkuar e sytë mos t’i shoh kurrë më... Pastaj filluan të largohen prej meje me frikë të madhe... O Zot, i thashë vetvetes, çka po ndodh kështu me mua?! Gëzimi e lumturia që u gjenda jashtë zunë të fashitën e në vend të tyre të shfaqet një zhgënjim i pakufishëm... Shpresova se së paku në gjirin familjar do të gjeja qetësinë që më kishte munguar për shumë vjet... Gruaja ishte plakur shumë sa më ngjallte neveri. Ajo më priti çeherngrysur dhe sikur u hidhërua tepër kur më pa...E mallkoj ditën që u martova me ty, më tha me zë të përvajshëm... Për shkak të marrëzirave tua në jetë përjetova vetëm fatkeqësi e asnjëherë gëzim. Mallkuar qoftë dita që e lidha fatin me ty!... Në çdo vend ku filloja të punoja askush s’më fliste me gojë! Sapo kuptonin që isha gruaja jote, më largonin nga puna. Pjesën më të madhe të kohës e kemi kaluar të uritur. Fëmijët kur s’kishin çka të hanin gjithnjë qanin. Asnjëri nga miqtë tu s’erdhi të na shikonte nëse ishim të gjallë apo të vdekur…
Edhe dy fëmijët e mi, të cilët tashmë ishin rritur, më pritën me indiferencë të çuditshëm që më vriste në shpirt. Djali as që ma zgjati dorën të më përshëndeste e lëre më të më përqafonte. Më vështroi me një urrejtje të madhe sikur të isha një mysafir i padëshiruar. Pas një kohe më tha: ku dreqin s’vdiqe brenda atyre mureve të ftohta, po erdhe në shtëpi të na i shtosh edhe më shumë problemet! Të gjithë miqtë që i kam pasur më kanë braktisur duke më thënë: ti je biri i një të çmenduri, i cili ka punuar kundër kombit e kundër shtetit... Një ditë në shkollën ku mesoja erdhën dy njerëz bashkë me mësuesin, i cili as vetë s’e di pse më donte më shumë se nxënësit e tjerë. Ata ishin çeherngrysur. Njëri prej tyre e thirri emrin tim. Kur u ngrita në këmbë, e ndjeva veten të turpëruar para nxënësve dhe para mësuesit... S’ka vend në shkollë për fëmijët e njerëzve të çmendur, të cilët ia shesin shprtin djallit! më thanë... Pastaj m’u afrua mësuesi, ma ngrehi veshin fort dhe më tha: ik nga shkolla dhe kurrë mos eja më!... Disa nxënësit u pikëlluan shumë, madje edhe filluan të qajnë, kurse disa duartrokitën me ovacione... Sot kam mbetur pa shkollë, të sorollatem rrugëve si një qen endacak... Kur dëshiroja të gjeja ndonjë
vajzë për t’u martuar, të gjitha më refuzonin me arsyetim
se “babai yt është i çmendur!”...
Pas tij m’u afrua edhe vajza e vogël, për të cilën kisha menduar se është përmalluar shumë. Edhe ajo më priti me një breshëri fjalësh të hidhura... Kurrë s’kam menduar se fatkeqësitë më të tmerrshme në jetë do të më vinë nga ti, më tha me zë të përvajshëm. Një ditë u njoftova me një djalë të pashëm, të sjellshëm dhe të pasur. Me të fillova të kaloj çaste romantike. As vetë s’e di çka i pëlqente te unë sa gati u çmend nga dashuria që ushqente për mua. Katër vjet e tre muaj e ndonjë ditë më shumë i kaluam si në përralla. Ai ishte princi im që kishte ardhur me kalë të bardhë! Çdo dëshirë që kisha ma plotësonte pa hezituar. Më blente rroba të shtrenjta, më blente edhe stoli prej ari, të cilat më parë vetëm kisha mund t’i ëndërroja. Veten e krahasoja me një princeshë madheshtore. Çdo verë e kalonim në det, të cilin më parë vetëm në ëndërrë mund ta shihja. Fillova të besoj se për mua ishin hapur dyert e parajsës... Një javë para se të martoheshim, lumturia dhe tërë ato ëndrra madheshtore u rrënuan si një kështjellë prej rërë... Kur dola në takim, pa më shkuar mendja se ishte takimi i fundit, e pashë duke qajtur si fëmijë. Dyshova se ndokush në familjen e tij kishte vdekur. Pasi arrita ta qetësoj pak me fjalë të ëmbëla, me zërin që i dridhej vazhdimisht më tha: të dua më shumë se jetën time, po s’mund të martohem me bijën e një të denuari për kundërrevulucion, të një njeriu që orvatet ta shkatërron shtetin! Mbrëmë babai im kishte kuptuar se ti je bija e një njeri që tërë jetën është marrë me veprimtari armiqësore, i cili është denuar me burgim të përjetshëm. Ai s’dëshiron që për shkak tëndin të njolloset dinjiteti ynë familjar! Është betuar që nëse të sheh edhe një herë me mua, ka për të na vrarë!... I gjori iku nga unë duke vajtuar e kurrë më s’u lajmërua. Krejt kjo ndodhi shkaku i marrëzirave tua. O Zot, e humba rastin e vetëm që të bëja një jetë përrallore me një njeri të dashur. Tash jam e pikëlluar, kurse në trup kam njëqind e më shumë plagë që më kullojnë gjak e qelb... Një vit e kalova duke i sjellë nëpër mendje ditët e bukura që i kalova si në ëndërr. Njëherë më lindi dëshira të bëja vetëvrasje, por s’e di as vetë pse s’bëra. Duke dashur t’i mbyllja plagët që më shkaktonin dhembje të vazhdueshme, u njoftova me një djalë të varfër, madje jo edhe aq të bukur. Mendova së paku të ai mund ta gjej ngrohtësinë e humbur shpirtrore. Në fillim m’u duk sikur çdo gjë do të shkonte mirë. Më pati premtuar se, edhe pse nuk isha e virgjër, do të martohej me mua. Mirëpo, një ditë kushedi nga kishte kuptuar e kujt jam, andaj u zhduk pa gjurmë, pa më thënë asnjë fjalë të vetme... Shkaku i marrëzirave tua mbeta lëneshë...
O Zot, sa shumë më prekën në shpirt përjetimet e saja...
Një javë pasi dola nga kështjella shkova në ansamblinin e këngëve dhe valleve “Karadaku”, në të cilin kisha qenë anëtar aktiv për dhjetë vjet dhe në të cilin i bija kavallit. Në zyrë e takova kryetarin e ansamblit, një njeri të moshuar, i cili sapo më pa i lëshoi shtatë palë mrrola. Më vështroi ftohtë dhe me disponim të prishur sikur ta kishte parë një fantazmë. Pa më përshëndetur fare më tha: a s’të paskan treguar se dy ditë pasi të mbyllën në kështjellë, të përjashtuam nga ansambli! Nga dikush erdhi një urdhër se duhet të t’i marim të gjitha mirënjohjet e lavdatat që i pate marrë gjatë aktivitetit tënd disa vjeçar... S’ke më çka kërkon në ansamblin tonë!... Thua të gjej një mundësi të të pranoj përsëri?! Është e pamundur, sepse njerëzit mund të kenë dyshime edhe në mua... O Zot, s’mund të besoja se një fatkeqësi kaq e rëndë më kishte pllakosur. Një ditë tjetër shkova në shoqatën e peshkatarëve, e cila ishte formuar para disa vitesh me iniciativën time. Dëshiroja t’i takoja disa nga miqtë e fëmijërisë, për të cilët më kishte marrë malli. Në zyrë takova një njeri të panjohur. Kur e pyeta për kryetarin e shoqatës, më tha se ka disa vite që ka vdekur. Kur i tregova se jam anëtar nderi i kësaj shoqate dhe se tash e tutje dëshiroja të jem aktiv, ai i rrudhi supet, e hapi një sirtar nga i cili nxori do letra të zverdhura nga pluhuri. Lexoi diçka në to e pastaj më tha: të kanë përjashtuar nga shoqata para shumë vjetësh për shkak se ke marrë pjesë në demonstrata armiqësore, madje ke qenë në ballë të tyre... Duke bartur mbi shpinë peshën e madhe të dëshpërimit u ktheva në shtëpi, e cila më dukej disi e huaj. U kyça në dhomë. Më pëlqente të kredhesha në mendime. S’e kisha të qartë çka po ndodhte me mua as me jetën time. E shtërgova kokën me duart që më dridheshin. Më dukej sikur brenda një kalë i harbuar sorollatej me një trok të fuqishëm. Shp-esh vetja më dukej sikur isha inkarnuar në një trup që është ringjallur po që s’mund t’i shkëput lidhjet me një kohë tjetër. Diçka më thoshte se për një kohë të gjatë kisha qenë i vdekur, pastaj isha ngritur nga varri dhe isha kthyer sërish
të vazhdoja jetën ku e kisha lënë në gjysmë. Tash s’e kisha
të qartë si mund të jetoja në mesin e të gjallëve…
Dy ditë e dy net s’kam dalur nga dhoma, përveç kur më kaplonte nevoja fiziologjike. Kam menduar për gjëra absurde, të cilat në vend që të më nxjerrnin nga kriza nervore më zhytnin edhe më thellë.Dikur kuturisa të dal jashtë dho-mës pa e ditur as vetë pse bëja një gjë të këtillë. Në atë çast disa gurë u përplasën në dritaren e dhomës sime. Pas pak të gjitha xhamat e dritares u thyen. Gurët filluan të depërtojnë brenda në dhomë. Dola në dritare të shihja çka po ndodhte. Në oborr i pashë disa fqinj të mi e disa njerëz të panjohur. Në mesin e turmës së shfrenuar kishte fëmijë, burra, pleq, gra e vajza të reja. Me shumicën prej tyre e kisha kaluar fëmijërinë, andaj s’e kuptoja urrejtjen e tyre ndaj meje dhe familjes sime. Njëri prej tyre, i cili kishte qenë dhe kishte mbetur i varfër (më herët tinëz prindërve shpesh i dërgoja gjëra ushqimore dhe veshmbathje në shtëpi!) sapo më pa në dritare më qëlloi me guri në kokë. Gjaku zuri të më rrjedhte nga balli currin... Idot, më tha, na e ke poshtëruar lagjen!... Prej se u ktheve në lagjen tonë ke sjellë vetëm frikë, dyshim e shqetësim, më tha një tjetër me përbuzje të shpluar... Largohu nga lagjja jonë se s’duam të na e shkatërrosh lumturinë, më tha një tjetër, për të cilin flitej se si fëmijë ishte rrëzuar nga një lis i lartë e pastaj kishte pësuar tronditje në tru... Largohu nga fshati se s’duam të të shohim me sy, klithën e bërtitën të gjithë si në kor derisa hudhnin gurë drejt meje... Në dhomën tjetër i dëgjova klithjet e llahtarshme të gruas e të fëmijëve... Një kohë të gjatë jam sorollatur nëpër hapësirën e dhomës duke kërkuar një rrugë që do të më nxjerrte nga ai labirint. Diçka më thoshte sikur kisha filluar të çmendesha... O Zot, i thashë vetvetes, sa gjë e tmerrshme qenkësha të dukesh i çmendur në sytë e të tjerëve... Kur u shfaq nata oborri u zbraz nga turma e shfrenuar. Para se të largoheshin, më thanë: sërish në mëngjes do të vijmë dhe nëse të gjejmë këtu do ta kallim shtëpinë!... Gruaja dhe fëmijët m’u lutën të dilja nga dhoma e të bisedonim. S’dëshiroja të dilja, sepse kisha marrë trajtën e një kufomës që ka qëndruar në varr dy ose më shumë vjet. U shtrina në shtrat, edhe pse e dija se s’mund të çlodhesha e as të flija. Menjëherë më kaploi një ankth i vjetër. Tërë natën më bëhej sikur qëndroja në dritaren e dhomës, kurse fqinjët të shfrenuar hudhnin gurë e dru mbi kokën time. Gjatë kësaj kohe ata lëshonin klithje të llahtarshme dhe ovacione të gjata. Disa herë më bëhej sikur vrapoja me shpejtësi të madhe nëpër do hapësira të zbrazta, kurse mbrapa më ndjekte një grumbull ujqish të uritur... S’më kujtohet sa herë gjatë asaj nate të tmerrshme, për të cilën dyshoja se s'do të përfundonte kurrë, ngrihesha si somnabul dhe me sy të buhavitur vështroja xhamat e thyer dhe gurët e shkapërderdhur nëpër dhomë. Një mendje e marrë më sfiliste pa pra: merre një copë xhami e me të jepi fund kësaj jete të neveritshme.
Mirëpo, sapo ngrihesha jeta më dukej tepër e dashur, prandaj e braktisja atë mendim të egër...
Pas tri ditësh i thashë vetvetes: pse s’provoj të gjej një ambient tjetër ku askush s’më njeh... Kisha dëshirë të filloja jetën nga e para duke e ndryshuar vetveten. Duhej të bëhesha hipokrit, dinak dhe servil, atëherë do të kisha një jetë të lumtur, madje të gjithë fqinjët do të më çmonin... Dola nga dhoma si të diljas nga varri. I thashë gruas dhe fëmijëve: më e mira në këtë situatë është ta braktisin fshatin e lindjes, sepse s’mund të jetojmë kur të gjithë na urrejnë... Prita të më përkrahin të gjithë. Mirëpo, të gjithëve fytyrës u ra hija e vdekjes. Gruaja u ngrit në këmbë e pastaj më tha: e gjallë s’lëvizi nga shtëpia se askujt asgjë të keqe s’i kam bërë!... Edhe djali u ngrit në këmbë i shastisur sikur ta kishte parë djallin me sy... Unë s’ndahem kurrë nga nëna as nga shoqëria... Edhe vajza zuri të klithë e të çirret me zë të lartë: ne s’të kemi faj pse je ngatërruar me shtetin!... E rrëmbeva kokën me duar që të mos më pëlciste. I mbylla veshët që të mos dëgjoja asnjë fjalë. Diçka më thoshte sikur e gjithë bota ishte ngritur kundër meje... Kur u kyça sërish në dhomë fillova të mendoj për gjëra që s’kisha dashur kurrë të mendoja e të cilat më shkaktonin dhembje e dëshpërim. Një zë i panjohur më tha: prania jote u shkakton telashe të gjithë njerëzve, madje edhe atyre për të cilët u sakrifikove gjatë tërë jetës. Është e pamundur të jetosh në mesin e njerëzve që të urrejnë!...
Pasi agoi një mëngjes i ftohtë vjeshte, gjatë të cilit binte
një shi i prajshëm që ma shtonte edhe më shumë peshën e mërzisë, e hapa derën e dhomës. Dola jashtë tinëz gruas e fëmijëve si të isha hajn. S’dëshiroja të përshëndetesha me askë... Kurrë i gjallë s'do të kthehem në këtë shtëpi, i thashë vetvetes me zë të përvajshëm... Derisa ecja nëpër rrugët e zbrazta pa cak e pa qëllim, një zë i brendshëm më tha: ç’dreqin të shtyri t’i thuash gruas, me të cilën për njëzet vjet jetove i lumtur: nëse s’vjen me mua, unë mund të jetoj edhe pa ty!... Askush, madje as gruaja e as fëmijët, s’të kanë faj pse nuk dite ta bësh një jetë të lumtur! U mundove ta shkatërrosh sistemin, kurse në vend të tij e shkatërrove jetën tënde... Nga pesha e rëndë e dëshpërimit gjërat në natyrë i shquaja me trajtë të deformuar ose nuk i shquaja fare... Për një çast u ndala sikur këmbët të më kishin hyrë nën dhe. Fillova me një sy tjetër t’i vështroja njerëzit që sorollateshin rrugëve, secili shkonte në punën e vet. Ata ishin tepër të lumtur, kurse unë s’e di pse mundohesha të gjeja arsyen e lumturisë së tyre. Njerëzit qeshin me zë të lartë nga kënaqësia që u ofronte jeta. U mundova edhe unë të qeshja, po qeshja s’më krijohej dot... Aha, ata e shijojnë jetën, e cila mua më ishte mohuar... Ata, për dallim nga unë, janë hipokritë e servilë... Pthu, pështyva disa herë në rrugë duke dashur ta shfreyja mllefin që më vlonte brenda... Pasi e qetësova mendjen vazhdova të sorollatem kuturu si të isha një kafshë që s’mund ta gjenë shtëpinë e vet. Pas një kohe çdo gjë zuri të ngatërrohet në mendjen time. Më s’e dija a ishte natë apo ditë, a kisha të ngrohtë apo të nxehtë, a isha i gëzuar apo i pikëlluar. Një forcë e paduksh-me më nxiste të zvarritesha nëpër do vende ku më parë s’kisha dashur të shkoja kurrë. Diçka më thoshte se mendja më ishte arratisur nga trupi. Tash më udhëhiqte instikti, të cilin s’isha i aftë ta frenoja. E kisha humbur aftësinë për çdo gjë, madje edhe për jetë...
Kur u shfaq një mëngjes i zbehtë, i cili i shëmbëllente
fytyrës së një kufomës që për shumë kohë ka mbetur mbi dhe, e pashë veten se u gjenda para kështjellës mesjetare, e cila në fillim m’u duk e panjohur. Pas një kohe m’u kujtua se para disa ditësh kisha qenë brenda për shumë vjet me akuza se kisha vepruar kundër sistemit, kundër partisë dhe kundër shtetit. Në atë çast më lindi dëshira e marrë që t’i lus njerëzit me uniforma të hirta që qëndronin te dyert që të më lejonin të hyja sërish brenda, duke shpresuar se aty mund të gjeja lumturinë që s’e kisha gjetur jashtë. Një mendje më tha: s’ka gjë më të tmerrshme kur liria të është e panevojshme!... Kur u afrova te dera e madhe pashë po ata njerëz që kishin qenë edhe ditën kur pata dalur jashtë, veçse ishin plakur shumë sa mezi i njoha. Njëri prej tyre sapo më pa zuri të zgërdhihet sikur të më shihte lakuriq... Të gjithë njerëzit këtu i sjellin pa dëshirën e tyre, më tha me zë ironik... I pari je ti që vjen këtu me dëshirë dhe lutesh që të të lejojmë të hysh brenda... Një tjetër u ngrit në këmbë e pastaj më tha: nuk të lejojmë të hysh brenda nëse nuk ke ndonjë arsye... Pasi u mendova disa çaste i thashë: nëse s’më lejoni të hyj brenda atëherë i thërras njerëzit të ngriten në kryengritje të përgjithshme kundër shtetit! Ata e shajnë sistemin që nuk u ofron jetë të lumtur, ia shajnë nënën e motrën të parit të shtetit, pastaj i thejnë të gjitha lokalet, i djegin pallatet... Ky vërtet qenkëshka i çmendur, ndryshe s'do të vinte këtu me dëshirë, tha njëri prej tyre që kishte trup të madh sa të ariut. Pastaj m’u afruan me ndrojtje të madhe, më rrëmbyen për krahësh dhe më futën brenda... Kur të vdesësh vijmë e të nxjerrim jashtë, më thanë duke qeshur pa pra...

Sylejman Aliu: MONOLOGU

Tregim nga Sylejman Aliu
 
MONOLOGU

… Do të bredh kështu tërë jetën dhe të gjithëve do t’ua them të vërtetën. Asgjë nuk dua të fsheh, sepse dua të ndryshoj nga të tjerët. Cili prej jush është si unë? Asnjëri. Do të thonë disa prej jush, do të thonë duke ngrehur hundët, se bëjnë jetë të pastër, të kulluar, se në shpirtin e tyre s’ka zënë vend asnjëherë terri i ndërgjegjes, se… Gënjejnë ata. S’e thonë të vërtetën. Të tjerët u besojnë, sepse janë mësuar gjithmonë ta besojnë gënjeshtrën. S’kanë faj. Janë mësuar me të dhe pa të nuk mund të rrojnë. Mua më tallin, më akuzojnë dhe më shpallin të çmendur, të sëmurë… Punë e madhe. I thërras me emra, asnjëri nuk më përgjigjet, i quaj gënjeshtarë, të gjithë më shikojnë. E dinë emrin e tyre, që mundohen ta mbajnë fshehtë…
Pastaj… gjithmonë kështu. E di si mund të shërohet një sëmundje kaq e rëndë e njerëzve, kur gjithçka lind e kalbet vetëm në këto trajta që kurrë nuk ndryshohen. Orteqeve të çmendura të kësaj prishjeje është vështirë t’u delet përpara. Qe, për shembull, ajo. Më thithte qafën, m’i thithte të gjitha poret e shtatit. E unë? Si një lëndë e djegur nga rrufetë, gjithnjë mendoj për pastërtinë shpirtërore, për bukurinë e ledhatimeve dhe për madhështinë e mashtrimeve, me të cilat jetojnë njerëzit, jetojnë… Mendoja kështu dhe menjëherë në gërmaz më digjte një gërthitje e zorshme, që m’i turbullonte sytë, kurse vetmevete thosha se duhej të mbrohesha, të çlirohesha nga ky ankth i llahtarshëm. Megjithatë, nuk lëvizja fare. E shikoja laviren dhe hetoja i zgjuar sesi vinte duke m’u kallur fyti, se si më binte një natë e turbullt, si vel i zi, në sytë e mi. Shpirti jetonte në një agoni të pakuptueshme, por edhe pse ndihesha i tillë, herë-herë zinte të më zgjohej një ndjenjë tjetër, e pakuptueshme, por që vinte e ëmbël dhe shqetësuese… Shuplakat më djersiteshin dhe kjo mjaftonte të prekja vetveten dhe të kuptoja se shqisat e të prekurit i kisha ende të gjalla. Ajo shtrinte dhe mblidhte bërrylat duke lëkundur kokën time drejt buzëve të saja, që rrinin gjysmë të hapura dhe të gatshme të thithin njomësinë time të kulluar. Nisja të mendoja për jetën e saj, ia plasja të qeshurave, që përhapeshin më larg nesh. “Shko” – i thashë. “Unë edhe ashtu nuk do të ngrihem më!” Ajo qeshi. Më përthekoi me sy të ashpër, pastaj terrin dhe ata sy dikur i përplasi diku papërcaktueshëm. “Ti ke fuqi të madhe të mbetësh shterpë në qëndresën tënde!”, më tha dhe vuri gishtin tregues në ballin tim të ftohtë. “Ti po dridhesh”, më tha mendueshëm. “Paske ethe! Të dërrmon sëmundja marroçe e dëlirësisë dhe dyshimi! Natën e mirë!”. Pastaj, ktheu shpinën dhe nisi të tretej në blozën futë të territ. “Prit!”, i them, por nuk vrapoj pas saj. “Prit! Mos më ler tash vetëm. Më trishton sëmundja, ethet dhe vetmia!” E dija se nuk bëja mirë që e ndalja, që i flisja. Duhej të ikja sa më parë, ashtu i sëmurë, udhës së kundërt. Por, ku të shkoja? Ku të shkoja unë që dergjesha aq i sëmurë? A nuk ishte natë kahdo që ia mësyja...? E thirrja përvajshëm, por ajo nuk ndalej. Hapi i saj, më bëhej se më thoshte: “Të ndalem? Pse të ndalem, kur e di se ti menjëherë do të vraposh pas meje”. Ajo e dinte këtë. Përnjëherë më bëhej se diçka imja ikte me të dhe unë patjetër duhej t’i shkoja prapa. Sa më shumë ajo hynte në natë, më therrte diçka në zemër, më erreshin sytë dhe më dridheshin gjunjët; ndjeja një të lig që palohej diku në fundin e qenies sime. Ngarend pas saj gati çmendurisht. Ngarend, ngarend dhe…përnjëherë ndalem. Vështroj përreth. Qetësi e thellë. Përgjoj. Frymëmarrja më bëhet e zorshme dhe më shtrëngon kraharorin. Më thahet, qiellëza, kurse diçka si pelimi fillon të më derdhet në rrënjë të gjuhës. Mendoj: sa keq që ndihem kështu, kaq i pafuqishëm. Qetësia dhe të zitë e natës më bëhet se më shtypin dhe nuk më lënë të marrë frymë. Era fëshfërinë kurse kallinjtë e grurit, që e di se shtrihen përgjatë arave, më bëhen sikur kanë ulur kokën dhe si të dergjur rrinë… E po si të mos ndiesh frikë e llahtar kur gjithçka që të rrethon është në qetësi të vdekjes dhe të shuarjes, kurse pos frikës dhe frymëmarrjes së shpeshtuar nuk dëgjon tjetër? Përgjoj… Vazhdoj të përgjoj. Tash as hapat e saj s’i dëgjoj, as domethënien e tyre s’e kuptoj. Menjëherë turrem pas saj. Prapa më ndjek frika dhe në shpinë më ngarkohet terri. Thërras. Çirrem. Pastaj, ndalem pak të marrë frymë, por gjithnjë më bëhet se dikush më ndjek, dikush që unë e njihja shumë mirë. Nuk guxoja të ndalesha. E thërras në emër gruan që më thithte pak më parë qafën dhe që tash ikte aq me nxitim. E thërras në kupë të qiellit, kurse nata zërin tim e shndërron në një jeh të shurdhër dhe të pakuptimtë… Tash i dëgjoj hapat e saj. Gjithnjë e më shumë i dëgjoj. Prapë më ndjek dikush… e njihja atë… Ç‘të bëja unë? Ikja nga ky ndjekës i njohur, që tash nuk guxoja ta shikoj, apo vrapoja ta zija atë… grua? Brendësia më thoshte: Hesht! Vdekja më thotë: hesht! Krenaria më zgjon dhe më thotë: fol! Thuaja atë që nuk di ta fshehë as zemra, që nuk mund ta mbulojë as vdekja. Unë flasë, kurse shpirti më rri i strukur si iriq i kërcënuar. Sa do të doja të bërtisja edhe një herë… vetëm edhe një herë! Të bërtisja në kupë të qiellit, pastaj le të më mirrte djalli! Po, le të më marrë...! Ç’ka mbetur më nga unë? Do të më shikojnë të tjerët dhe do të thonë: “Kufoma: sytë i ka të shterrur, gjuhën e ka të tharë, eshtrat e spirruar…”. Edhe atë ditë, kur po shuhej vapa e madhe e ditës, më shikonin të njëjtit sy… Ecja dhe mendoja: deri kur kështu!? Zëri i brendshëm më thoshte të heshtë se më përgjojnë. Qeshë dhe në këtë hidhësi mbaj vesh se mos, vërtet, dikush përgjonte. Nuk shihja askënd, ndërsa zëri im, që buronte nga anë të panjohura, më truste: hesht, hesht! Ata të përgjojnë edhe frymëmarrjen. Ti nuk i vëren! E unë s’doja se s’doja të hesht. Pse të hesht!...
Atë ditë ecja rrugës dhe kur dola në shesh papritmas dikush ma bënte me dorë. Ktheva kokën të shihja se mos ai njeri i bënte dikujt tjetër me dorë, por s’kishte njeri tjetër. Kurrë nuk do t’i bindesha t’i shkoja prapa, sikur të mos isha kaq kurreshtar. Do të kisha qëndruar më mirë në atë vend dhe aty të vdisja. Pse të shkoja gjithëherë andej nga më ndjellin të tjerët? Pse? Edhe për këtë do t’ua them të vërtetën. Gjithmonë, sa herë dal në rrugë, shikoj vetëm lëvizjet e duarve dhe shoh në to shtrirjen e bindjes sime. Si mund ta dija çfarë kishte prapa atyre lëvizjeve të duarve të atij njeriu, që unë e njihja prej dikah? Ai mbante rroba të shqyera, leckë më lëckë, siç thuhet. Të tilla kishte mbajtur përherë, ama lëvizjen e duarve e bënte me një përmbajtje frikësuese. Mund të thuhej se ai bënte shëmtinë e bulevardit tonë të ndritshëm. Nisa të shkoj kah ai. Në fillim ecja ngadalë, kurse më vonë nisa të vrapoja. Ai një herë u ndal, pastaj si i frikësuar, mori vrap të çmendur. Vraponte duke çaluar, por shpejt. Herë-herë kthente kokën dhe për një çast më shikonte me sy të turbullt. Prej larg dukej i shqetësuar. “Pse të vrapoj pas tij”, mendova dhe m’u bë sikur e ngadalësova ngarendjen. Unë i shkoj prapa për t’ia njohur lëvizjet thirrëse të duarve, kurse ai çalaman i ndyer, sikur më tall. Ndalem, kurse ai, kur e hetoi këtë, tërhoqi këmbën zvarrë dhe u fsheh pas therrzës, që ishte mbuluar me pluhurin e rrugës. Gjithkah mbretëron një qetësi kumbuese, kurse puhia vetëm pak ndihej e gjallë. Përgjoj. O, zot. Menjëherë më bëhet se harroj njeriun që e ndiqja (që më ndiqte vazhdimisht, tërë jetën), ose që diçka më shtynte të mos mendoja më për të. Në rrugë s’kishte njeri, kurse unë, papritmas, vendosa të kthehesha prapë në bulevardin tonë të ndritshëm (ishte i vetmi bulevard, prandaj për ne ishte aq i ndritshëm). E pse të qëndroja aty pa ditur përse e bëja këtë? “Askush nuk ma ka bërë me dorë, jo!” mendova kur desha të kthehem. “Qëkur mbaj mend gjithnjë ma kishin bërë me dorë dhe tash fare s’e dija se kur ndodhte kjo njëmend dhe kur më bëhej se i shihja lëvizjet e tilla”. Derisa bëja gjysmëharkun e kthimit përnjëherë pashë përsëri dorën e njeriut që ishte fshehur pas therrzës. Vështrova andej. Përsëri asgjë: dora nuk shihej, por lëvizjet e shpejta të saj, më rrinin vazhdimisht para syve. “Hej!” bërtita. “Përse fshihesh?” dhe vazhdoj të përgjoj në heshtje. “Ndoshta s’është askush, po mua më përzihen ato lëvizje duarsh”, i them vetes dhe kthej kokën të shihja mos më përgjonte kush. Nuk e di pse sytë më ndalen përsëri te therrëza. As era më nuk frynte, as gjegji më nuk dukej. Drithmat më kaplojnë shtatin. “Dil fushe, dil!”, i them përsëri sikur t’i thoja erës. “Kot fshehesh! Unë më s’të vij pas!” Do të kthehem… E ti rri aty i fshehur, prapa therrëzës. Fshehje të mirë të bën ajo… Nuk e sheh si e ka mbuluar pluhuri i rrugës, kurse ajo nuk u shkund asnjëherë? Rri, rri!”. Por, e dija. Unë edhe nëse kthehem, menjëherë do të vija prapë këtu. Më bëhet se edhe tash i shoh ato valvitje të çmendura duarsh… Do të vij, por në asnjë mënyrë nuk do ta ndjek më. “Lëvizjet e tij janë aq të ngathta, aq të mërzitshme sa nuk do të kenë fuqi të më ndjellin më. Tash që e di qëllimin e tyre, s’e djeg bythën, jo!”.
Gjithçka shndërrohet në heshtje, por jo në aso heshtjeje që përditë e më shumë po zë palë në qenien tonë. Ishte kjo një heshtje tjetër, aso që frikësojnë, që sjellin ethe dhe pas një shkundimi tronditës, fillojnë të erren sytë dhe mbi ne befas bie nata e hutisë. Kjo ka një thellësi marramendese, në të cilën nuk ndihet asgjë e rëndomtë. Ethet e vetmisë fillojnë dhe ato dalëngadalë, disi si dallgë të tërbuara, grishin mendime të kobshme… Unë, që flas për këtë qetësi, kam për të thënë edhe më shumë gjëra të tjera, por tash nuk i zë dot në gojë, sepse më bëhet se nuk kam fjalë dhe nuk ua di rendin e qetësisë. Ata që mundohen të vërtetën ta qesin në shuplakë, do të fillojnë të tallen nga të tjerët dhe do të quhen përjetë frikacakë më të ndyer dhe më të ulët të kësaj gjinie të vetëdijshme (të vetëdijshme!?) njerëzore. Vetëm frikacakët, do të thonë ata, të gjendur në gjumin e përjetimeve të vogla, edhe gjësendet e imta i zmadhojnë, në mënyrë që frika e tyre të duket sa më e vogël. E, ata, që nga përbuzja e të tjerëve e fshehin të vërtetën e ngjarjeve dhe të trishtimeve, jetojnë më të mllefosur dhe duken si mashtrues. Cilëve u takoj unë?
Papritmas njeriu që fshihej pas therrzës doli prej atje mu kur unë mendoja të hiqja dorë nga ai. O, zot? Ç‘zbehtësi i kishte rënë fytyrës, ç‘dridhje e kishte kapluar dhe e dërmonte shtatin e tij të hajthëm! Dukej sikur kishte dalë nga dheu, si një hije e ndonjë trupi të vdekur qëmoti. Qetësia dhe zbraztësia e saj mbushnin gjithçka përreth meje. Kokës më binte diçka e fortë, tingëlluese dhe shkrepte pas pak çastesh si vetëtimë. E po, ku mund t’i them të gjitha ato që më ndodhën atë ditë? As i them, as di t’i them. Por edhe sikur të dija, nuk do t’i thoja dot… Gjuha nuk është mik i zemrës… Sa herë shpaloi ajo diçka nga fshehtësia e saj...?!
Ai ishte ndalur midis rruge i kurmëzuar fare, sikur mundohej të mos i përngjante pluhurit, sikur donte të ndillte njomësinë, të cilën tashmë, si duket, e kishte harruar… Në anën tjetër, unë doja të dilja disi nga ngatërresa e mendimeve dhe të disa kujtimeve që më frikësonin. Mendoja për të tjerët dhe nuk mund ta gjeja veten aty. Ka dhe të tjerë, thashë gati i pezmatuar, që dinë, munden, por nuk duan. Heshtin. Po të isha si ata, vallë si do të më quanin. Djall do të më quanin, rrenacak, mashtrues, vjedhacak, kopil, sahanlëpirës, korb i heshtur, fytyrderr dhe, ngadalë do të më merrnin në duar, do të më ngritnin dhe pas meje do të brohoritnin, si për shpëtimtarin. Heshtja ime do t’ju kishte bindur dhe ju do të ishit gjetur të përulur fare. Si mund ta njihni atë që hesht, aq më parë kur e dini se ai di dhe mundet, kur e dini se ai qëllimisht e hesht fuqinë dhe pret që ju ta bëni të madh dhe në duart tuaja të frikshme ta bartni si zotin.
Qëndrimi i tij ende në rrugë më bën të xhindosem. Befas fillon të qeshë, kurse përreth vazhdonte të kumbonte qetësia shurdhuese. Qeshi, qeshi dhe… përnjëherë nisi të qajë. O, zot! Ç‘shtrembërim u bë në fytyrën e tij si dheu. “Ec!” - më tha vaji i tij. - “Ec pas meje!”
Nisem unë pas tij. Frika s’më kishte lindur ende. Goja gjysmë e hapur e tij pëshpëriste: “Eja, pas meje! Eja pas meje!”, dhe menjëherë ulet në pluhur, kërkon diçka atje me duar, pastaj shpejt e shpejt ngrihet dhe prapë nis të ecë. E shihja se nuk ecte rrugës, por në trapin e saj dhe shkelte i pasigurt mbi barin e tharë e të pluhurosur. Kokën e kthente shpesh dhe më shikonte. Largësia nuk ishte e madhe dhe unë mund ta hetoja me saktësi gjithë përmbajtjen e lëvizjeve të të gjitha gjymtyrëve të tij. Unë e ai vazhdonim të shkilnim të vetmuar nëpër tërë atë zbrazëtirë qetësie, në të cilën nuk dëgjohej asgjë tjetër, pos rropatjeve të këmbëve tona, që shkriheshin në do hapa të rëndë, plot dyshim e ethe që i shpinte përpara një vetëdije e fshehtë dhe një kurreshtje pakëz e ftohtë. Qielli lëmurshëm vështronte nga lart. “Le të vështrojë!”, them. “Njerëzit kurrë s’e shikojnë qiellin kur barkun e kanë plot!”. Kthjelltësia e tij e bën edhe më të zbrazët rrugën, në të cilën ecnim ne. Njeriun, që doli nga therrza, tashmë e ndiej fare mirë duke dihatur. Një peshë e padiktueshme, me të cilën ai sigurisht do të ketë qenë i mësuar, ia rëndon gjunjtë dhe ia shton frymëmarrjen e dihatjen. I afrohem pranë, por nuk e di çfarë më shtynte t’i rrija pak më larg se ç‘donte ai.
… I shkoja ashtu prapa. Rruga ishte me pluhur dhe ai vazhdimisht i tërhiqte këmbët zhag. Ngrihej një re pluhuri pas tij, kurse unë s’e urreja për këtë. Kishte diçka që më pëlqente në këtë të ecur. Ndoshta më duhej një re e tillë pluhuri që të jetë ndërmjet meje dhe atij? Kur… papritmas… O, perëndi! Ç‘më gjeti kështu që ju tregoj për këtë? Po sikur nga harresa të shtrembëroj diçka nga kjo ngjarje? Do të më tallni, sepse unë e di çfarë jeni ju! Të mos iu rrëfej më? Sa keq që nuk mund të qetësohem përderisa të mos ua them të gjitha. Do të më besoni për këto që po ua them? Punë e madhe edhe nëse nuk do të besoni. Ju asnjëherë nuk i keni besuar të vërtetës. Unë nuk di të gënjej. Dëgjoni! Për herë të parë po dëgjoni diçka të vërtetë dhe kjo për ju do të jetë shumë argëtuese. Nuk e di pse e doja atë njeri, atë hije njeriu. Qe ndalur dhe më priste. Edhe unë u ndala. Ai i rrëzoi sytë përdhe i dëshpëruar, pastaj duke lëvizur kokën si i penduar, vazhdoi prapë të ecën. Menjëherë, ndjeva pelim në qiellzë. U ndala. U ndala, por kush ishte ai që mundej t’i përgjigjej vështrimit të tij?
“Ti duhet të ndalesh!”, më tha i trembur. “Kthehu...! Kam frikë…”
Heshti! Një hije e përhimtë, midis lotit, shqetësimit dhe thatësisë, herë i hipte, herë i zdirgjej në bebëza.
“Jo”, i thashë. “Unë do të vij!” dhe bëra një hap përpara. “S’dua të di ku më çon, sepse e di se atje ku do të vemë është diçka imja, diçka për të cilën kam mall. Prij!”
Një gëzim i brendshëm, të cilin mundohej ta shtrydhte ndërmjet zbehtësisë dhe shqetësimit, ia ndriti ballin. Pastaj, duke i fshehur sytë, eci.
“Mirë, por mos u pendo!”, tha dhe s’e ktheu më kokën prapa.
Njerëzit gabojnë kur pendohen. Asnjëri prej nesh nuk mund të pendohet për ato që s’i ka bërë dhe që s’i njeh e, kur t’i provojë, e kur t’i njohë, atëherë edhe nëse digjet, s’ka përse të pendohet. E kryera më nuk kthehet e, njeriu kështu mëson…
E ai?
Ecte para meje. Ecte dhe fliste. Unë e shikoja nga prapa dhe s’e dëgjoja se ç‘fliste. Edhe pse s’e dëgjoja, nga të ecurit e kuptoja se ç‘thoshte. Bënte me dorë kah katundi e unë me dëshirë shkoja pas pluhurit, që ngrihej nga këmbët zhag të tij. Ja, kaq. Asgjë më tepër… Pluhuri më bëhej se më shëronte, se më jepte fuqi. Ishte pjesë e verdhë e jetës sime. Ne që jemi mësuar, nuk mund të rrojmë dot pa të…
Papritmas njeriu që ecte para meje filloi të vrapojë. Katundi nuk ishte larg, por diçka vërtet filloi të ma rëndojë lakun. “Ndal!” i them me ulurimë. “Ndal! Do të vij me ty deri në fund...!”. Ngriti vetëm dorën. Bëri me shenjë se nuk duhej të flisja dhe vazhdoi të vraponte me një shpejtësi të çuditshme, që nuk shkonte me shtatin e tij si hije. Reja e pluhurit pas këmbëve të tij palohej shpejt e shpejt dhe kjo ma shtonte frikën. Përse të vrapoja pas tij kështu çmendurisht? Katundi afrohej dhe, sa më afër tij isha, aq më shumë më humbte sysh njeriu, të cilit i shkoja prapa. Më s’e pashë…
Treti?
Jo, or, jo. E gjeta midis katundit. Vinte erë mishi të qelbur, të kalbur. Erë e padurueshme. E mbaja me forcë hundën të mos hynte kjo erë edhe atje. E mbaja, por ishte e kotë. Fillova të vrapojë. Të thërras. Era vinte e shtohej, vinte e bëhej edhe më e rëndë, më e padurueshme. Vendosa të kthehesha dhe me vrap të ikja nga ajo duhmë e prishur, por në të kthyer, pranë një arke bojë arre, qëndronte këmbëkryq njeriu, të cilin e ndiqja me aq dashuri gjatë tërë rrugës. I afrohem. Ai lëviz. Unë i afrohem gjithnjë, kurse ai vazhdon të lëviz edhe më shumë. Tash edhe fytyrën ia shihja më mirë: asgjë nga njomësia e gjakut, asgjë nga jeta s’kishte në të, por nuk ndjeja frikë. Ç‘kishte ai timen që unë e kërkoja?
“Nuk mund të marr frymë!”, i them dhe e marr për krahu. - “Erë e rëndë vjen! Nuk mund të qëndroj më!”, i them përsëri dhe mundohem edhe një herë ta kap për krahu.
Më shikon. Nëpër bebëzat e ftohta, nis t’i dalë loti i vakët, i cili merr teposhtzën nëpër mollëza dhe struket diku në nënmjekrën e tij të shpeshtë dhe të thinjur. Mandej, me flakën e një gjuhe memece, bëri me dorë kah arkëza. “Hape!”, më thanë sytë e tij të përlotur. “Mos e kurse veten!”, foli përsëri ajo gjuhë memece, e cila më bëri edhe më të kurmëzuar.
Në arkë kalbej një njeri dhe aty vërvinin gjithë mizat e botës.
“Është vepër e njerëzve kjo, e gjarpërit të hakmarrjes, e heshtjes sonë!” tha ai dhe sytë e lodhur ia mbylli një pikëllim tronditës.
E di se tash pritat janë zënë. Do të fillojë prapë kalbja e viktimave, dhembja do t’i shndërrojë të tjerët në hije, pas të cilëve do të ngrihet pluhuri i verdhë i udhëve tona. Po, ç‘keni ju që i ulni kokat? Pluhuri tash e ka mbushur tabutin e krenarisë burrërore që u ngjallka me flakë pushkësh ndër prita. Le të gjëmojnë nga të katër anët, pastaj të kthehemi dhe të rrojmë me erën e mishit të kalbur e të qelbur të njeriut, të cilin e vrasim!
Urraaa!
Ç‘është kjo gjëmë e huaj, që e madhështoka besën? Besën? O, zot! Kjo është tradhti…
Pëshpëritja do të nisë. I dëgjoj ato. Si thonë? Çfarë thonë? Të çmendur më quajnë? Të vërtetën e them!...
E shoh edhe tash renë e verdhë të pluhurit që ngrihet nga ushtima e martinave, që gogësojnë papra në prita…”