BRAHIM AVDYLI
Lëndina e mallit
Erdhi një
kohë kur nuk më ngohte asgjë. As bukuritë e rralla të vendit ku jetoja, as
takimi me qytetarë. Në mendje më vlonin kujtime, vende e ngjarje që mezi arrija
t’i lidhja me njëra-tjetrën apo t’i sistemoja që të mos më mundonin. Përkundër
përpjekjeve nuk kaloja pa plagë, pa dhembje. Më dukej se kisha një etje të madhe
në brendinë time. As cigaret që kisha filluar t’i pija njërën pas tjetrës nuk më
ndihmonin. Në biseda me ata që më rrethonin kisha filluar të shfaqja shenja
padurimi që shoqëroheshin me ngatërresa të papritura. E kisha mbijetuar vitin e
pestë të mërgimit. Jeta në dhe të huaj i ka patjetër plagët e veta. Ata që nuk e kanë
përjetuar nuk mund ta kuptojnë.
Në fillim njeriu
planifikon diçka. Ka ëndrra. Shpreson.
Dëshiron të bëjë këtë apo atë. Kërkon rrugë e shtigje të mundshme. Njeh gjithnjë
diçka të re. Nuk ka kohë të merret me veten dhe as të shikojë shportën e
rezultateve të veta. Vështirë gjen kohë për të llogaritur atë që ka dashur dhe
atë që ka bërë.
Dikur
detyrohet të ulet. Detyrohet të bëjë një logari të thjeshtë me vetveten. Të
shikojë rrugën që ka lënë. Rrugën nëpër të cilën nuk mund të kthehet më pos
mendimeve që i sjellin ndonjë detaj, ndonjë pamje, ndonjë ndodhi të ngelur në
kujtesë.
Kjo është
koha kur njeriu fillon një luftë të pashpallur. Të luftosh me vetveten është
shumë vështirë. Vjen një moment kur të pengon çdo gjë përreth. Ndjenjat
ngatërrohen në mënyrë të pashpjegueshme. Gjërat që dikur të kanë ngrohur tashmë
të pengojnë. Edhe lulet, era, miqtë, bukuria. Kur të përshëndesin të duket sikur
po të provokojnë.
Kështu
filloi tek unë viti i gjashtë i mërgimit të fundit. Pesë vjet qenë bërë që nuk
kisha shkelur në tokën stër-gjyshore, në atdhe. Ishte e pamundur të kaloje
kufirin e Shqipërisë e të ktheheshe në vendlindje. Gjendja qe keqësuar shumë,
por kryengritje të armatosur në Kosovë nuk kishte. Të kaloje kufirin i vetmuar
ishte e pamundur. Mund të lije kokën pa e kaluar atë vijë të mallkuar. Edhe po
të arrije në shtëpi nuk çmalleshe dot pa të zënë veglat e urryera të pushtetit.
Nuk ia vlente që të ndërmerrje një aventurë të tillë dhe të lije kokën në kohën
që të tjerët kanë nevojë për ty.
Këtu do t’ju
flas për një copë truall që rastësisht u bë pjesë e atdheut tim, larg vatrës
stërgjyshore, në mërgim. Për një copë truall të braktisur që rastësisht kishte
mbetur ashtu siç ishte dhe që askujt nuk i pëlqente si mua.
Isha nisur
në mbrëmje me një bagazh të rëndë mendimesh nëpër rrugicat e epërme të
lokalitetit deri te pylli. Në fillim më pëlqente të ngjitesha në atë pjesë.
Shikoja fshatrat përposh deri te liqeni. Pastaj sillesha
përreth pyllit mbi Wittenbach-Kronbühl e ndonjëherë deri te Peter-Pauli. Atje
lart ishte një kopsht shtazësh të egra. Zogjtë nuk i dinin hallet e mia dhe
cicërinin pa pushim. Kaprojt më shikonin butësisht si miq të mirë të një bote
tjetër. Ndonjë urith apo vjedull më afrohej deri te këmbët. Kuptohet, shtazët
nuk më urrenin. Ato nuk pyesnin nëse unë isha refugjat apo nëse kërkonin organet
policore që ta lëshoja Zvicrën.
Mendoja se nuk
kisha lënë shteg pa kaluar nëpër ato kodra. Jam kthyer i mbushur frymë e i
lodhur që andej. Kisha shkruar ndonjë varg poezie nën degët e breut, të ahut a
të ndonjë lisi tjetër. Kisha rënë shtigjeve të shënuara për atletë përmbi
strehimoren e të verbëve nëpër Brughalden e Brugwalstrasse deri te porta ime. Më
dukej se e njihja pyellin në tërësi. Dora njerëzore kishte vënë vulën e tij të
djersës kudo. Të gjitha llojet e drurëve i kisha të njohur. Shpesh i kundroja me
kureshtjen e njohësit. Në fëmijëri kisha bredhur ditë të tëra pyjeve. Nuk më
tërhiqte asgjë e bukur. Kaosi i brendshëm po hidhte rrënjë nëpër hullirat e
shpirtit të shqetësuar.
Një ditë u ndala
nën fushën e strehimores së të verbërve në rrugën Brugwaldstrasse. Në anën e
poshtme po ndërtoheshin ca pallate të reja. Në anën tjetër qe një lëndinë e
braktisur që ndahej nga rruga me një seri shelnjesh. Ma kujtoi sadopak pamjen
përposh livadhit të shtëpisë sime dhe kjo më bëri të ndalem. U kujtova kur i
merrnin degët e shelgut dhe prej lëvozhgës së lëngët të tyre bënim brirët prej
lëvozhge, ndërsa prej degëve të holla filikaçat e drurit. Isha mjeshtër në
punimin e tyre.
Këtu u ndala. Ula
një degë shelgu duke e kundruar me vëmendje. Vetëm me
trup qëndroja aty. Pjesa tjetër e qe-nies sime ndodhej në vendlindje, në tjetër
kohë dhe hapësirë. Më ranë ca pika loti. Dëgjova si në ëndërr hapin e dy pleqve
në rrugë, por as kjo nuk më shkëputi nga udhëtimi im shpirtëror. U përpoqa të
shihja në pasqyrën e vogël të lotit veten time duke lozur apo duke i rënë bririt
të lë-vozhgës së shelgut së bashku me vëllezërit e mi. Tutje lopët tona hanin
barin e ri të livadhit pranë shtëpisë. M`u bë se po e ndjeja dihatjen e tyre të
shpejtuar duke ngarendur pas barit. Më bënë të dridhem tingujt e një këmbane. Në
rrugë u ndalën ca të tjerë. Kisha frikë mos më bezdisnin dhe mos plaste ndonjë
ngatërresë. Përballë kisha një tabelë që dëshmonte pronësinë private të truallit
dhe ndalonte kapërcimin e telit rrethues të lëndinës. Nuk prita gjatë dhe kalova
telin. Kalova grumbujt e hedhur, pjesën e shpërdarë të tyre dhe arrita në mes të
lëndinës.
Ishte një pasdite
e nxehtë e fundmajit. Toka lëshonte avull të ngrohtë. E ndjeva veten si në
lëndinat e Pllanikut pranë Radenit përtej fshatit tim apo si në Morinë të
Epërme, në lëndinat afër Bokës. Pashë disa fije të gojëfilit, pashë një dëllinjë
të egër pranë një shkëmbi ngjyrë kafe si shkëmbinjtë e Bokës sonë. Tutje, vende
vende, ki-shte ngritur kokë lulegomari, siç e quanim ne të rinjtë një bimë
ngjyrë hiri në të gjelbërt me fletë të trasha e të mëdha si fletë duhani. Ajo
rritej me kërcyll të fortë deri dy metra në maje të së cilës ishte një dorë
lulesh të ver-dha, fletëvogla me pluhurin erërëndë. Këtë lule e përdornim për të
rrahur ujin e përrojeve kur zinin peshq me bar sepse era e tyre i trulloste ata
dhe i nxirrte në sipërfaqe. Ishte hera e parë që shihja këtë bimë në
Zvicër.
Eca si i
trullosur nëpër lëndinë. Nuk e di në i lëshoja këmbët mbi tokë apo jo. Kisha
frikë mos e dëmtoja atë bar të egër të mbetur si për inatin tim në atë truall.
Aty-këtu kishte gufuar tërfoja e egër. Lidhci dhe bari i gomarit shtriheshin po
ashtu. Ndonjë lule-boke lëshonte shtat mbi të. Kamomili të ngacmonte me erën e
tij të jashtëzakonshme. Lulet e qenit që janë pak më të larta dhe pak më të
hapura se kamomili e hijeshonin lëndinën. Tufë bubu-rrecash ngarendnin rrugëve
të veta. Kolonitë e tyre gjëllinin së bashku me fluturat dhe insektet e
llojllojshme.
Ajo pjesa e
ngjeshur e tokës vende-vende e zhveshur ma përkujtoi oborrin e shtëpisë.
Aty-këtu dalloja fletëpejzën e gjelbërt që përdorte nëna ime për të zbutur të
thatin. Kur isha fëmijë vuaja nga i thati që më dilte në çdo vend të kofshëve.
Fletëpejza përdorej për të lehtësuar të mbledhurat me qelb. Ajo mbushej me mazë
të ngrohur të lopëve dhe vihej mbi pikën e skuqur të të thatit. Ç`kisha hequr si
fëmijë? Ç`nuk kisha provuar për t’i shëruar të mallkuarët? Edhe pezhgvën e
qerreve të drurit e përdorja.
U ula në mes të
lëndinës. Qeshë bërë sërish fëmijë dhe lozja me guralecë. Oborri ynë
ishte i mbuluar me të njëjtin bar. Kisha harruar se i kisha bërë tridhjetë e
tetë vjet. Kërkoja nëpër bar portin e qelqtë që më kishte humbur. U shtriva në
atë barë të egër dhe vetëm sa nuk ia plasa britmave. Hardhuca të gjelbërta e të
përhitura liviznin andej këndej para syve. Sikur e ndjenë furtunën e dhembjes e
të shqetësimeve të një fëmije të bërë burrë pa u kënaqur me lodra, pa u ngopur
me tokën e tij, me prindërit, vëllezërit, motrat, fëmijët e lagjes. Të një
fëmije të ndarë nga fëmijëria. Të një burri që tani ishte fëmijë (pas kaq
vitesh) dhe po qante me lot edhe pse nuk kishte qarë as përballë sa e sa
dhembjeve të përjetuara.
Dikur sytë
kapën pjesën tjetër të lëndinës që shtrihej deri te pylli. Ishte një sipërfaqe
kodrinore me shkëmbinj. Lugjet e saj kullonin uji moçalik nëpër të cilin
ngriheshin barishtet. Në gji të pyllit moçali shndërrohej në një liqe të vogël
me ujë të gjelbërt. Rretherrotull qëndronin kryelartë kërcejt e shevarit të
ri.
Mbrëmjeve
kur kthehesha në shtëpi, pas një rruge të gjatë të kaluar këmbë, mezi prisja t`i
afrohesha fshatit të lindjes. Të gjithë ata që kanë qëndruar larg shtëpive të
tyre dhe familjes e dinë si e përjetojnë rikthimin brenda hapësirës ku kanë bërë
lëvizjet e para. Vendlindja, lagjja dhe trualli i shtëpisë kanë rol të veçantë
në jetën e njeriut. Kjo është hapësira më e bujshme e mbushur me gjurmë e tinguj
të paharruar. Në këtë vijë takoja disa herë pjesën moçalike. Aty ku fillonte
kodra e madhe e Pllanikut në bisht të Rosujave. Në buzë të Radenit, në livadh të
Mixhës Hazir, kishte po ashtu pjesë moçalike. Shpesh jam ndalur me zemër të
ngrirë mbi një trung apo gurë për të dëgjuar orkestrën e bretkosave.
Tani u
ktheva në përmasa të tjera gjeografike dhe kohore. Frymoj nëpër një shirit
ngjarjesh dhe personash që janë shpërndarë hapësirës si hije. Unë flas me ta,
çma-llem apo u rrëfej diçka me ngashërim. Edhe ata që kanë ikur nga kjo botë
janë kthyer të më përqafojnë. Jam futur në ujë dhe përqafoj fletët e një verri.
Nuk më ka rënë të shoh verra në këtë vend. Rrethit të moçalit kishin mbirë dhe
rritur deri mbi kokën time. Sa verra kisha prerë në vendlindje për të mbijetuar,
për të shitur apo për të pjekur gurët gëlqerorë! Buzë përroit tonë kishte trupa
të më-dhenj verrash. Koha është ngrirë dhe më ka vendosur në kontura formale
jetësore. Më kot përpëlitem të bëj të pamundurën për njerëzit e mi dhe të
ardhmen tonë. Çdo gjë më dështon nëpër duar. Në mes meje dhe mundësisë është
vendosur një mur i padukshëm dhe i pakapërcye-shëm. Më ngjan të jem mbyllur në
një epruvetë gjigante qelqi në qendër të vëmendjes së të tjerëve si një objekt
observimi. Gjatë tërë kohës të përcjellin e të përgjojnë të habitur me
frymëmarjen tënde. Të shikojnë nga dritaret, nga rruga, nga zyrat, nga çdo anë e
mundshme. Sjellja jote shpesh i provokon ata. I marr me mend pëshpëritjet e tyre
të vazhdueshme. Nuk është e rastësishme që të quaj-në me emra të ndryshëm.
Ndonjëherë veten e shoh të mbushur me etiketa tekstet e të cilave nuk i
kuptoj.
Dikur u
shkëputa nga verrat dhe kalova mbi vijën e ujit që kullonte. U ngjita në rrasën
e shpërlarë të gurit më të lartë dhe u ula mbi të si në gurët e Pllanikut. Nga
kodra e tij vëzhgoja deri në orët e vona të natës rrethinën përposh ku
shtriheshin fshatrat e Rekës së Keqe. Më pëlqente të ulesha në kodrën e parë të
Pllanikut dhe të shikoja ultësirën gjashtëmbëdhjetë kilometërshe deri në
Gjakovë. Meditoja shpesh aty nën dritën e artë të hënës. Me sytë e mendjes sime
përpiqesha të dalloja dukjen e shtëpive. Në atë hapësirë nuk kisha lënë shenjë
të paqartë. Shpesh kam udhëtuar poshtë për të hulumtuar nga afër ndonjë pikë që
nuk arrija ta dalloja nga larg. Nuk jam ngopur kurrë me atë vështrim.
Në anën
tjetër të asaj pike shtriheshin lagjet e fshatit tim, gryka e vargmaleve përposh
Shkëlzenit të Gashit që zbrisnin nëpër gurin e Molliqit apo kodrinat e
gjelbëruara të fshatit dhe të Bokës së Morinës. Për sytë e mi nuk kishte pamje
më të bukur se kodrinat e këtij fshati në pranverë kur lulëzonin pemët. Çdo
stinë aty kishte bukurinë e vet. Përtej vijës së kufirit shtrihej Malësia. Kisha
qenë me këmbët e mia deri në Lug të Thanës. Kamenica nuk shihej tërësisht pos
lëndinës së madhe rrumbullake plot bar në mes të pyellit, në të cilën nuk ishte
e lejuar të futeshe se dënoheshe për shkeljen e kufirit.
Këtu në dhe
të huaj i ngjan më shumë një kërmilli që zvarritet. Zvarritja jote e ngathtë dhe
e qullur në lëngata shpirti zgjon ndjenjën e neverisë e të përbuzjes. Nuk është
çudi që shpesh na urrejnë, na përbuzin, na përqe-shin. Sot unë jam kthyer në një
krijesë qesharake dhe të neveritshme. Trupi im nuk përkon aspak me përmasat
nëpër të cilat përpëlitet shpirti. Cili është ai që mund të më shohë me simpati
apo dhembje? Cili është ai që më kupton? Këta njerëz ndoshta nuk janë larguar
nga vendlindja, nuk e kanë ndjerë asnjëherë mungesën e atdheut, mungesën e
ambientit në të cilin kanë ardhur në jetë, hapësirën në të cilën kanë hapur
sytë, nëpër të cilën janë rritur, kanë qarë apo kanë qeshur!
Kisha
qëndruar gjatë në të njëjtin vend. Nuk e di sa lot kishin rrjedhur, por këmishën
e kisha të qullur prej tyre. Sigurisht se ata
kishin rrjedhur pa u diktuar. Kisha mall të grindesha me njerëzit e mi! Kisha
dëshirë të më hidhe-shin fëmijët mbi kokë, të më zinin për flokësh, të më
kafshonin me dhëmbë, të më gërvishtnin deri në gjak, të m’i shkulnin
veshët!
Dua të jem atje
pranë tyre, në dheun tim, në të drejtën e natyrshme që të jetoj aty ku u linda!
Po si!? Armiku ka zënë shtigjet e lirisë, ka dhunuar këtë të drejtë dhe të
drejtat e tjera! Më ka detyruar të iki, të shpërngulem, të futem në këtë
epruvetë të vdekjes së ngadalshme dhe torturuese.
Tani kam pranë
vetëm hijen e njerëzve të mi! Hijen që më përcjell kudo, që ditën më djeg e
natën më vret pa mëshirë! Hijet me të cilat flas kot sepse nuk më
përgjigjen!
Koncerti i madh i
bretkosave kishte filluar. Simfonia e gjallesave me morinë e tingujve magjikë më
kishte marrë me vete. Grumbulli i cigareve të pira ishte rritur nën këmbët e
topitura. Mbi atë gurë do të lidh shumë plagë të zemrës dhe do të pëshpëris
qindra ëndrra të bjerra. Aty do të qëndis ditarin e pashkruar të dhembjes sime,
të vetmisë, të braktisjes, të mallit. Do të loz qindra herë aktet e pashkruara
të një drame të cilën asnjë spektator nuk do ta shohë veç gjallesave të imta të
Lëndinës. Ndoshta as vetë perëndia!
Ishte bërë tepër
vonë. U ngrita ngadalë dhe siç isha tërë baltë u ktheva në banesë. Gjumi më zuri
në ulëse pa u zhveshur. Kur u ngrita në mëngjes kisha përshtypjen se gjatë tërë
natës e kisha braktisur trupin dhe me shpirtin e nxjerrë nga lëvozhga kisha
udhëtuar në Kosovë. Kisha bindjen se i kisha parë të gjithë: prindërit,
vëllezërit, motrat, shokët, miqtë! Kisha fluturuar nëpër vendlindje deri në
afërsi të mëngjesit si një frymë e lehtë.
Që prej asaj kohe
ajo lendinë e braktisur u bë pjesë e rëndomtë e shëtitjeve të mia. U shndërrua
në një portë të madhe prej nga dilja prej vetes për ta takuar atdheun.
Aty hyja e dilja
në ferrin e vetmisë.
Rastiste të më
afrohej ndonjëri nga pleqtë e lagjes. Pinim cigare dhe këmbenim ndonjë fjalë.
Ata e kishin regjistruar orarin e futjes sime në lëndinë.
-Kjo është e
vetmja portë nëpër të cilën futem mister-shëm në vendlindje! - ua shpjegoja
atyre. – Prej këtu futem në atdhe!
-Aha! –
habiteshin ata. - Të kishe të holla do ta bleje! Për fat të keq është përfshirë
në plan ndërtimi! Nuk shitet! - ma kthenin.
-Deri atëherë më
shërben kështu siç është! - ua ktheja.
-Ka pjesë shumë më
të bukura andej! - shpjegonin shpesh.
-Jo, ato nuk ma
krijojnë këtë gjendje! Kjo është e ve-çanta! – ua përsëritja unë.
-Çudi! Nuk sheh
diçka të bukur këtu! - vërenin.
-Mua më pëlqen! -
ngulja këmbë.
Largoheshin ata
duke më lënë të qetë në hallet e mia. E kisha ulur në lot atë lëndinë. Ishte
bërë pjesë imja. Ishte atdheu im i dytë, poaq i shtrenjtë sa edhe i pari.
Tani nuk ekziston
më në formën e parë. Me lotët e mi është bërë pjesë e atdheut, lëndina e mallit
tim.
Ajo tashti është
zhdukur nën godinat e shumta.
Kronbül, dhjetor 1997.
Ëndërr e ligë
Nuk ishte lojë.
Ishte njëmend. Krijesa të tmerrshme më kishin vënë para vetes dhe më ndiqnin me
urrejtje.
Nëpër errësirën e
plotë shihja vetëm maskat të ngjyera me fosfor që të kallnin datën. Tiparet
shtazarake të fytyrës që shfaqeshin në maskë, vibronin tmerrshëm nëpër ajrin e
trazuar dhe me tymnajë nga dihatja e fryrë e ndjekësve. Dukej sikur në brendi të
atyre gropave të rrethuara me ngjyrë shpërthente një zjarr i tymi nga skutat e
thella të ferrit. Në lëvizje të shpejtuara, gjymtyrë të padukshme shtrëngonin
vegla të llojllojshme masakrimi dhe i vetëtinin me kërcënim drejt meje.
Dihama dhe hapat e
rëndë dëgjoheshin gjithandej mbi tokë. Para tyre kërcente ndonjë gur apo copëz
druri, që rrokullisej pas këmbëve të mia të lodhura që tentonin të iknin para
vrullit të gjuetisë së papritur.
As yje as
hënë në hapësirën e ngrysur të qiellit. Nuk e di a kishte vërtet qiell apo unë
vrapoja nëpër korridoret e ngushta të ferrit. Nëpër atë hapësirë që më dukej
tepër e ngushtë, mezi po ngopesha frymë me mushkëritë e shtrydhura nga tensioni
i ikjes. Veshët më oshëtinin. Asnjë shtrojerë ku mund të fshihja kokën dhe të
shpëtoja nga ai tmerr. Kisha përshtypjen se kthetrat e gjata të shkatërrimit
vetëm sa nuk më kishin mbërthyer. Jepja me të gjitha forcat për të bërë të
pamundurën. Më kishte mbërthyer një mendim i ngrirë:
„Ik! Ik!
Ik!Ik!“...
Po ikja. Nuk
e kuptoja fare si mund të lëviznin gjymtyrët e tendosura. Kisha një gur të madh
mbi kurriz dhe zemrën e fryrë nga të rrahurat e shpejtuara. Nuk e dija nëse kjo
gjendje po zgjaste me shekuj apo shekujt qenë ndalur në një pikë.
Nuk e kuptoja
përse askush nuk më ndodhej pranë. Përse kisha mbetur kaq i vetmuar? Dikush ua
kishte hapur shtegun atyre t’i riktheheshin përndjekjes! Që kur i patëm përzënë
nga ëndërrimet, dikush përpiqej t`ua hapte këtë shteg. Qenë ata që masakruan
mijëra gra, pleq e fëmijë të pafajshëm.
Dikur, sytë e
hapur tej mase, kapën turbull kurrizin harkor të një gremine. Nuk pata kohë të
mendoja tjetër pos se duhej dhënë me tërë forcën për të kapërcyer atë greminë,
për gjërësinë apo thellësinë e së cilës nuk kisha njohurinë më të vogël. Në
çaste të tilla çuditërisht të shkurta, njeriu nuk ka kohë të mendojë mbi
përmasat apo pasojat e të pamundurës.
I dhashë me
rezervën e fundit të forcës që ngjallë shpresa për të bërë të pamundurën! Ishte
fati që më ndihmonte t’i shpëtoja masakrimit çnjerëzor që më priste nga krijesat
e përçudshme të dhunës! Ata qenë betuar se do të më piqnin të gjallë e do të më
copëtonin. Ç’mekanizëm urrejtjeje!?
Meqë kisha guxuar
të ngre dorë kundër makinerisë shkatërruese të tyre, kisha mbetur si trung i
tharë. Aty përfundoi mendimi, lëvizja e gjakut, frymëmarrja. Isha i vendosur të
prekja vdekjen me gishtërinj të ngrirë në hapësirë.
Papritur rashë mbi
diçka të butë, të lagur që dukej si një bashkë e dendur. Aty u ndez sërish jeta
në mua dhe u lirova nga ajo frymë e helmuar. Nëpër honet e thella të greminës
ndjeva klithjet e pashpresa të ndjekësve që po rroposeshin nëpër katrahurën e
shkatërrimit. Aty, ndjekja mori fund.
U ngrita pip në
këmbë dhe me kënaqësi e padurim thitha ajrin e freskët të shpresave. Befas,
qielli shpërtheu. Një hapësirë dritash derdhi pikëlimin e artë të yjeve. Ishte
ag përrallor.
Vështrova drejtë
pafundësisë. Para meje hapej një fushë e gjërë e veshur me kostum pranvere.
Aromë mrekullisht joshëse dhe e këndshme shpërndahej rreth e rrotull meje duke
më përkëdhelur si foshnje. Zura të vrapoja hovshëm nëpër atë hapësirë të pafund
bukurie. Kërkoja të shihja me sy shtëpinë time. E dija se ajo duhej të ishte
diku midis gjelbrimit. Dikur filloi të më mundojë fakti se askund nuk e shihja
murin e bardhë të shtëpisë ndëmjet pemëve. Filloi të më mungojë çdo hollësi e
trollit të lindjes, madje edhe vetë gjethet e thara të gështenjave mbi tokë.
Kërkoja gurgullimën e përroit poshtë arës, lëvizjen e degëve të qershisë nga
era, zhurmën e gurrës pranë gardhit të oborrit, zërin e fëmijëve, cicërimën e
zogjve, të lehurat e qenit...
Nuk e durova këtë
boshllëk të dhimbshëm! Malli po më digjte! Ia plasa vajit! Isha në gjendje
të futesha nëpër zjarr, të digjesha i tëri dhe të kaloja prapë i gjallë në anën
tjetër! Isha në gjendje të kapërceja sërish greminën e pamasë, vetëm që të
ndodhesha atje ku kisha lindur, ku isha rritur, ku kisha qarë për të parën herë
në jetë, ku isha kthyer dikur të vdisja në luftë me përdhunuesit e lirisë së
tij.
Desha ta
mbërthej veten me duart, t’i këputja gjymtyrët që lëvizën në ikje! Përse pata
ikur?! Nga erdhi kjo shtytje?! Kush më kishte mashtruar?! Ç`vlerë ka kjo parajsë
e pafund ku s’ka asnjë krua ose pus me ujë të ftohtë, asnjë gurgullimë përroi,
asnjë cicërimë zogjsh, asnjë zë të fëmijëve, lehje të qenit të shtëpisë, madje
as mure të bëra me gurët e dhembjeve tona apo të lyera me gëlqeren e djersës së
ballit?! Para syve më qëndron pamja e atyre mureve të bardha ku mbetën
shqiponjat. Mos ka mundësi të kthehen në korba të zez që hanë
njëri-tjetrin?!
Kjo duhej të
ishte ëndrra më e ligë që kisha parë ndonjëherë.
Nga
hidhërimi i papritur hapa sytë. Djersa e kësaj ëndrre më ishte ngrirë në trupin
e shpluar pa kujdes. Balli më ishte ftohur dhe zemra dukej sikur do ta shqyente
koshin e kraharorit.
-Nuk do të
iki kurrë nga dheu im!- u betova, duke mbushur ujë në pusin e shtëpisë.
-Nuk do të
iki pa lënë kockat e fundit në luftë me të keqen!- u betova.
-Do t`ju
pres këtu! Do t`ju hedh në greminën e pafund të ferrit! - i kërcënova.
-Ejani po
deshët! Ejani! - e paralajmërova ordinë e djallit.
-Paj, as në
ëndërr nuk mund të ktheheni!- ua mbylla shtegun e fundit.
E kisha me gjithë
mend. Nuk isha në gjumë. Nuk kisha më të bëja me atë ëndërr të ligë, që
rastësisht arriti të përvidhej nëpër pritat e fjetura të shkëmbinjve.
Ma-shtrimit ia grisa plafin e turbullt të mendimeve. Tani, do të jem orë e
zgjuar në pragun e shtëpisë!
Nëse doni të dini
më shumë për Të ligën, shpaloni vragat e dhimbshme të një kohe, hapni varret e
plagëve tona të dikurshme, shfletoni tragjeditë e shkruara dhunshëm fletëve të
së kaluarës dhe kuptojeni se vdekja vjen, në fillim me trëndafil në dorë e
buzëqeshje të shtirur, për të zënë pritat e ditëve!
Ky është shpalimi
i dhembjes së pafund! Ndoshta, kështu ndodh!
Pa diell dhe liri
Qielli i
errët pa yje e pa hënë e kishte mbështjellë me pafundësinë e tij, prandaj i
dukej vetja shumë i ndrydhur nga një torturë e tillë. Yllin donte ai, yllin që
t`i shndriste në skaj të horizontit. Të dehej me shkëlqimin e tij, ta ndjente
veten të çmallur, të mos thoshte bota “ai nuk ka yll”, “ai nuk ka fat”! Sa
modest dhe i përvuajtur! Vetëm një xixëllimë ylli në qiellin e jetës ! Se mos
është pak?!
Kotësi!
Qielli ishte i huaj dhe yjet e atij qielli s’e përfillnin fare. Kur i
nevojiteshin për t`ia ngjallur durimin i fshiheshin. Kur i shikonte me admirim e
pështynin me përbuzje. Kur pëpiqej ta mirëkuptonte shpërfilljen e tyre të
heshtur dhe t`i hiqte nga mendja, i ndizeshin si një pikëçuditëse
gjigante. Andaj e urrente atë qiell-plaf të turbullt e të papërcaktuar. E
urrente dhe grindej në heshtje, ndërsa tensioni i nervozës ia shalonte gjakun e
arsyen dhe humbiste nëpër dofarë pyjesh të panjohura të mendimeve prej nga mezi
dilte në tokë të hapur. Kur dilte ishte aq i lodhur dhe i rreckosur, sa zemra i
dhimbte dhe i pikonte gjak.
Këtë mbrëmje të
vonë, i përfshirë nga shqetësimi e kishte harruar gjoksin e hapur para thikave
të ajrit që e shponin si t`u tekej. Kaloi nëpër kthesën e parë, nëpër të dytën,
të tretën. La udhën kryesore dhe u fut nën urën mbi të cilën kalonin binarët e
trenit. Pastaj u gjend shiritit të ngushtë të asfaltit përmes misërishteve, që
shpiente në fermën e Joppinnit, në fushën përtej rrugës kryesore të
Riazzino-s.
Fëshfërima e
kallinjve nëpër errësirë dhe era e misrit të ri i ngjalli ndjenja të forta. Ai
deshi të flinte dikund pranë kësaj hijeje të padukshme të jetës, të cilën e
ndjente aq thellë, por nuk mundi ta përcaktonte se prej cilës fletë vinte. I
rrëmbyer i tëri, u mallëngjye aq sa për pak zuri të qante! Iu kujtua fëmijëria e
tij, një jetë e tërë. Ara e tij dhe koha kur mbulonte këmbët e zbathura me dheun
e përvëluar për ujë. Iu duk se e ndjeu atë valë mbi majet e gishtërinjve. Një
valë e tillë e përshkoi nëpër tërë trupin. Ndjeu menjëherë shpresën e fëmijës që
ngopet me mendimin se së shpejti do të rriten kallinjtë e misrit. Nëna do t’u
piqte kallinj! Nuk do të ndjenin uri! Do të kënaqeshin duke lozur! Oh, sa të
ëmbël janë shtalbat e vendlindjes! Vetëm kujtimi për ta t’i djeg buzët! Hej,
jetë e shkretë! Ndonjëherë i kafshonte pa u pjekur. Buka e kollomoqit mezi
përtypej në verë. Përsheshi i bukës kallamboqe, me pak kos dhe shumë ujë, na e
zhvishte lëkurën e qiellzës. Ashtu bëhej. Ishim të varfur, popull i shtypur e i
shpërndarë !
Njeriu ndjen
nevojë të madhe për kujtimin e së kaluarës! Hajdar Delia e shpaloste shpesh
fëmijërinë. Fëshfërima magjike e kallinjve e shpinte në kujtime. Atëherë me të
atin ujiste arën përposh shtëpisë. Në atë fshat malor gjendeshin pjesë të
rrafshta me të cilat lidhej ekzistenca e malësorëve. Ujë kishte pak. Për të
bëheshin ngatërresa. Babai ishte i vetëm dhe duhej t`i ndihmonte. Mbante fenerin
e vajgurit dhe ruante presat. Nganjëherë dremiste në vijën e ujit dhe ëndërronte
lumturinë, duke e përkundur lodhjen me aromën e shtrenjtë të tokës së lindjes.
Uji e guduliste nën këmbë dhe me ftohtësinë e tij ia fuste të dridhurat. Duke i
kujtuar ato gjëra iu bë sikur ndjeu nëpër gjumë zërin e thirrjeve të të atit
nëpër hapësirat e errëta të natës. Një gjysmë zëri. Kjo e bëri t`i përloteshin
sytë. Sa keq! Jeta nuk përsëritej! Njeriu ka nevojë për të kaluarën! E bëri të
përlotej dashuria për erën e dheut të lindjes! Fshehtësia e tokës! Ajo fshehtësi
që e bënte edhe burrin fëmijë në një dhe të largët, në një natë të errët, nën
një qiell mospërfillës.
Kur iu shterrën
përmallimet iu kthye mendimeve konkrete. Athua ka pasur ende fuqi plakushi të
mbillte arën? As e mbjellë nuk paguante djersën.
Shiriti i asfaltit
zgjatej nën rrotullimet e pedaleve. E shikoi dhe kujtoi baltën pranë arës së
vet.
“He, ç`botë e
poshtër! shfryu.
Vetja iu duk i
vogël të matej me botën. Nuk i pëlqenin kontrastet në mes të fateve, në mes
realiteteve. Kur i përplaseshin hullive të shpirtit dhembja, dashuria, pikëllimi
apo urrejtja, kthehej në një gur të heshtur dhe nuk merrej vesh se ç`erë e
rrëmbyer ia rrëzonte plepat e shpirtit, se ç`furtunë përgatitej pas kodrave të
mendimeve të pathëna. Ndizte cigaret një nga një, i thithte thellë si ta kishte
cigaren e fundit. Ndonjëherë zemra i bëhej si një fëmijë i lënë në mëshirën e
stuhisë dhe kërkonte në kraharor zgorin për t`u futur. Këto ishin momentet më të
rënda të tij.
***
Me t`i ardhur
vetmia deri në maje të hundës, ai rrokte fshehurazi bicikletën e vajzës së vogël
të padronit dhe mësynte nëpër natë. Nisej nëpër lakoren e fushës përtej urës,
rreth lumit dhe kthehej përmes fermave të Riazzino-s deri te bashkëfshatari i
tij. Qanin hallet kështu e ashtu deri natën vonë, në një barakë druri, ku zor se
mund të rronin kafshët.
-Mirë se të pruri
zoti, Hajdar Delia! - ia priti bashkëfshatari me atë bujari e zakonshme të
malësorëve që nuk i rrotullojnë vijat e trashëguara të jetës as në Paris. E zuri
në befasi me meditimet e veta djaloshin në atë pjesë të oborrit që përfshinte
drita e dritares së vogël në derën e barakës së drurit. - Hangërsh gjelin, n`e
paça ! - u mahit ai.
-Hangërsh faqen e
zezë thuaj, vëllai im! - iu përgjegj djaloshi me të shpejtë.
-Gajret, ore
burrë, se qebesa katër vjet i bëra në këtë barrakë të zezë. Fillikat vetëm. Këtë
vit u gëzova kur ia nise edhe ti. Thashë, nuk mërzitna tjetër. Hajde, hyjmë
brenda, se të gjitha i rregullojmë!
-Nuk rregullohen
këto punët tona për qindra vjet! Ne do të përpiqemi deri në fund!
-Po bre burrë,
vetëm i dekni nuk ka çare!
Kur hyri në barakë
iu duk sikur iu zu fryma. “Medet! -thoshte me vete. - Katër vjet burg janë këto,
katër vjet vdekje, katërqind mijë ditë drame! Kush i dëgjon këto? Kush i rrëfen
këto?”
“Medet! - shtonte
me vete. - Rinia jonë dergjet plehërave të botës deri në skajet e dynjasë! Deri
në Alaskë e Zelandë! Kush i rrëfen këto drama di ta zgjidhë tragjedinë!”
“Medet! - plaste
në vete. - Atdheu gremiset pa bijtë e vet! Plaket i ziu atdhe! Rrudhet nga
dyndjet e robërisë, nga shfrytëzimi, nga shtypja! Askush nuk di gjëmën t`ia
thotë!”
-Kiamet! Të humbet
fara e shëndetshme e epokave nëpër dherat e huaja! - i shpëtoi me zë dhe i ranë
lotët. Bashkëfshatari u tremb. U nxi. Diçka nuk ishte në rregull.
-Ç`është me
ty, o burrë! - e pyeti me të mirë.
-More po
këta duan me t’i nxjerrë sytë dhe u duket pak! - foli ai duke dashur të mos ia
hapte zemrën tërësisht. Njerëzit e thjeshtë mund të gabonin pa dashur. Armiku
punonte fshehurazi. Bluante të ardhmen ende pa lindur.
-Ia kemi
nxjerrë vetes ma së pari, po nejse... - iu bë krah edhe ai.
-Na i ka
nxjerrë kafshata e padrejtësia, ore vëlla! – ia ndërpreu Hajdar Delia.
-Po nejse
bre burrë, kryesorja kemi mbetur pa ato kokrra të dritës. Tash çka do
tjetër?
-Vorrin! -
ishte nxehur ai.
-S`po ta
mbush syrin ky vorr për s`gjalli, a?! - e mby-lli diskutimin Osmani, ndaj si me
ligj pllakosi heshtja. Dhe me krahët e fuqishëm i mbërtheu të dy. Ballit të
Hajdarit zunë dhe u shtrinë do rrudha me bulëza djerse.
“Hëm! - bëri
me vete. – Çka tha, more! A s`po ta mbush syrin ky vorr për së gjalli? Po, a
varroset me dëshirë njeriu për së gjalli! “Varrin e zumë padashje ngoje! Varrin
për së gjalli!“ –pëshpëriste duke i hedhur sytë anekënd barakës. Kuptoi torturën
e mija netëve të asaj këngës së pakënduar. Ajo ishte një këngë nga “varri për së
gjalli”. Në brendësinë e barakës ndiheshe si në brendësinë e një varri. Pa
diell, pa liri, par frymë. Lagështirë dhe agoni si në një pus dhembjesh.
Bulëzat e
djersës po i shkriheshin në një varg pikash. I shndërroheshin në rrëke. Si i
humbur. Filloi të shpupurisë nëpër xhepa duke mos ditur se ç’kërkonte.
-Merre
mindilin tim, obu! – i tha bashkëfshatari.
-E po,
shpesh kur e lypi nuk e gjej! - mezi foli.
****
Shiriti
i manjetofonit sillej pa pushim dhe shpërndante tingujt e një melodie të zgjatur
me të përsëritura monotone. Pastaj filloi një këngë historike që të ngjethte me
gjithë ato situata dramatike nëpër të cilat kalonte heroi. Së fundi nisi një
këngë e shtruar dhe e zymtë mërgimi që më shumë i ngjante një dëshprimi sesa një
kënge. Kur mbaroi, Osmani u ngrit ta ndërronte kasetën dhe, me trupin e tij
rrumbullak e mesatatar, pothuajse e zuri dritën e llambës elektrike. Ajo varej
mbi një tel që vinte deri te dollapi i drunjtë, i cili shërbente në vend të
komodinës, vendosur pranë krevatit. Teli ishte futur nga dera dhe ishte
mbështjellë keq rreth një gozhde në mes të plafonit. E gjithë kjo të kujtonte
një lojë fëmijësh.
Se një
barakë e tillë s`ishte paraparë për banim ishte e lehtë ta kuptoje. Madhësia që
kishte dhe rraqet e vendosura në të qartësonin çdo gjë. Sa ta shihte “padronen”
e Osmanit, njeriu e kuptonte se ç`shpirt “i mrekullueshëm” fshihej në atë
krijesë. Më në fund, fytyra e përvuajtur e Osman Avdylit tregonte qartë lojërat
e fatit.
Familja Joppini
nuk ishte aq e pasur. Ata kishin një stallë të mesme dhe nga bujqësia nuk ndahej
aq mirë. Burrit s`ia donte fort shpirti punën. Ai kishte ca halle të
tjera. Gruaja i qe neveritur deri në maje të kapuqit. Ia kishte lëshuar udhën.
Së shumti punonte domatet në ndonjë pjatë mezesh. Visheshin thjesht, fshatarçe,
me një kapuq fëmijësh të thurrur në krrabëza dhe çizme të gjata peshkatarësh.
Shtëpinë e kishin të mirë, por të papastër. E shoqja e tij ishte një komandante
e tmerrshme. Ajo kishte dëshirë të shfrynte dufin mbi një mashkull. Hajdarit ia
zgjonte inatin. Ruhej që në atë shtëpi të mos takohej me dy persona: me plakën,
të cilën e urrente dhe me vajzën e tyre, një fatkeqe shkurtabiqe me të meta
psikike. Kur e sillnin në shtëpi nga sanatoriumi, të dielave, nëse ndodhej në
barakë, Hajdari nuk luante nga vendi deri në fund të kohës së lirë. Ajo krijesë
fatkeqe ia copëtonte zemrën. I dukej se po i lutej t`i ndihmonte. Po si t`i
ndihmonte?
Krevati në
të cilin flinte Osmani ishte një hedhurinë e adaptuar, dërrasa të vendosura
njëra pranë tjetrës, një mbushje me kashtë e mbi të një dyshek pambuku. Për
mbulesë përdorte ca batanije të po asaj moshe dhe jorganin e sjellë nga Kosova e
shkretë. Osmani tallej. Thoshte se jorganin e mori nga malli i shoqes. Ai nuk
ishte ndo-një hokatar me shije. Ndonjëherë bënte shaka me kripë e me lot.
Zakonisht ato të dytat i mbante mend Hajdari. Kishte konsideratën se Osmani,
ndonëse duket det i ce-kët, shndërrohej në valë. Nën pasqyrën vezulluese të
sipërfaqes fshihte dhembjet e hallet e kësaj bote.
-More burrë!
Si s`e hap pak këtë dritaren tjetër! - vuri fjalë në gojë djaloshi.
-Paj , është
pak me fjalë e ...
-E çka ?
-E grejza të egër
!- qeshi tjetri.
***
-A po ia merr një
kënge, o i zoti i konakut! - u shkund nga bredhëritja Hajdar Delia. Në jetë nuk
kishte përjetuar diçka ngushëlluese. Valët e saj e kishin rrahur që nga
fëmijëria. E bukura, e këndshmja, e ëmbëla ishin fjalë që nuk i përkisnin
realitetit të tij jetësor. Po t`i faniteshin i quante iluzione, ëndrra. Në
meditimet e shumta për jetën mendonte se ekzistonte një mister i pashpjegueshëm
që botën njerëzore e ka lënë në një kaos të tillë ku sundon e liga. Brezat
njerëzorë nuk u ndahen përleshjeve me të ligën në përditshmëri.
-More burrë,
a mos nuk është rasti me i ra...? - hezitoi bashkëfshatari. Përpiqej të mos e
turbullonte botën e një mërgimtari të ri i cili, sipas tij, në fillim do ta
kishte mjaft vështirë. Me kohë do të mësohej me jetën. Ia kishte frikën
ndjeshmërisë së tij. Ndonjëherë, thoshte me vete se Shabani i Teneros ka të
drejtë kur thotë se “librat e prishin njeriun. E bëjnë të ndjeshëm, e tëhollojnë
dhe e bëjnë të paqëndrueshëm.”
“Hajdari ka
lexuar shumë e tash kushedi si i duket jeta!? - mendoi. Librat e kallëzojnë
ndryshe jetën. Pse, a mund të merren ato me hallet tona? Kush mundet me u marrë
me to? Fati i njerëzve nuk është njësoj. Secili njeri e ka fatin e
vet! E ka librin e vet! Atë libër veç zoti e ka shkrue! Librin tem unë
e lexoj nëpër telat e çiftelisë! U mësova me i ra skutave të dynjasë. Kur
s`kisha si me e shkrue letrën e zemrës sime ua shkundsha pluhnin këtyne telave.
Jetë, o jetë! Nganjëherë kanë kullue lot prej tyne si me pa qenë të vjerruna
teshat e lame të fëmijve! Fëmijët e ngratë, ata ma kanë djegë zemrën! Shyqyr, që
i ka falë zoti. Ka kush rritet e kush e ha djersën teme. Ishalla bahen të
hajrit!” - ia shpaloi vetes Osmani disa nga faqet e monologut të
vetmisë.
- A po e merr këtë
të shkretë, e hiqu...! - deshi të thotë Hajdari.
- ... e hiqu
anrrave! - e plotësoi ai duke ia krisur një të qeshure të pafajshme si i zënë në
befasi. Ai mendoi se mysafiri ia kuptoi fillin e mendimeve, se e zbuloi
atë më të paktin monolog. Prandaj u skuq dhe qeshi me atë të qeshurën e vet
karakteristike. Një gas i shuar në nisje. Apo një mendim i pathënë. Kur fliste e
shtrembëronte për pak shkallë qafën në të majtë dhe një qeshje e hidhur i
formohej në bishtin e buzëve. Ai fliste shpejt dhe me zë të mbytur sa ndonjëherë
mund të mos e merrje vesh aq mirë.
-E more vëlla! -
filloi ai bindjen e shprehur në fjalë. - Nuk është kollaj kurbeti! Edhe unë e
di. Po, duhet me e msue detyrën se s`ban. Ma mirë me vuejt pak e me fitue bukën
se me u sjellë n`maje të kresë rrugëve të katundit.
-Po, hedi! -
lëshoi zë Hajdari duke mos dashur të fla-së.
-Sa herë më kanë
bërtitë mue! - vazhdoi Osmani duke marrrë çiftelinë në duar. – Sikur rrogëtarë
jena! Kurrë s`jena ma shumë! Ti bile di me folë frengjisht me ta, kie
shkollë! Unë se kam ditë nji fjalë për be!
-Që di
frëngjisht s`po më ndihmon shumë, vëlla! - u shpreh familjarisht.
-Pse
more?!
-Ata të
veten se të veten!
-Koftë me
dije, hedi! Të veten, se janë në shtëpi t`vet! Duhet me u ba si thotë populli,
kajherë shurdhan e kajherë nemec!
-Po, se ta
mëshojnë më pa dhimbtë, apo jo! - ndërhyri me hidhërim Hajdari.
-Ei bre burrë, po
të shkrueme e kemi pasë! Rriski jonë! A me u tranue, a?!
-Po si
more...- deshi të ndërhynte prapë.
-Tash, boll
ma! Këqyri gishtat mbi tela se nuk mun-desh me u mësue ndryshe. Bani sytë
kokërr! Çiftelia t`a hjek mërzinë! – dhe ia filloi një melodie.
Telat u
dridhën si qershitë nga degët.
“Ky i merr
gjërat se ashtu duhet të ndodhin. Si bukë e gatuar! Andaj, sikur s`qanë kokën
për to.” - mendoi Haj-dari.
Melodia mori
tingëllim të ri. Qershitë u harxhuan! Fi-lluan të binin gjethet. Mbetën gembat e
thyer. Gembat e trishtueshëm. Zuri të frynte era në degët e kërrusura. Pa-soi
një këngë mërgimi. Hajdar Delia u brengos për the-lbin e gjërave që po i
kuptonte më mirë se më parë. Kishte filluar një lodër e padëshiruar t`i
oshëtinte me tërë fuqinë në kokë. Përmes kësaj oshëtime kujtonte pjesë nga
biseda e sotme në policinë e lokalitetit:
“A ke ardhë të
punosh apo të bësh pollavra! Këtu duhet punë e jo ligjërata! Ligjëratat ruaji
për mbledhjen e komunistëve kur të kthehesh atje në shpellat e Ballkanit!” -
ishte zëri i rrebtë i kryekarabinierit.
“Gjërat këtu varen
dhe vendosen nga interesat dhe qëndrimi i punëdhënësit! - i pat thënë më
durueshëm një tjetër. - Vullneti dhe kërkesat e tij përputhen me ligjin.
Djalosh, ai është kryesori për ty, ai të mban e të jep bukë. Me të mund ta bësh
zgjidhjen!”
“Po drejtësia ku
është!?” - pat pyetur ai.
“Drejtësinë
kërkoja atdheut tënd, llogaritë nxirri atje! Këtu je punëtor dhe shtëpia ku
punon ka rendin e vet. Rendit duhet t`i përmbahesh! Ndryshe, je fajtor dhe lë
largojmë!” - shfryu kryekarabinieri përsëri.
“Unë nuk kuptoj se
ç`rend shtëpiak qenka të mble-dhësh me përdhunë mutat e qenit pa dorëza nga
taraca. Një gjë të tillë justifikuaka ligji juaj!? Ky është maltretim i pacipë!
Shoqëria ime s`më ka dërguar, po kam ardhur vetë. Marrëveshjen e bëra me
padronin, por ai e shkeli i pari! Më la pa të holla, pa bukë, pa strehë! Më
përzuri nga dhoma! Më la pa punë! Nuk m`i dha letrat e lira, të punoj në tjetër
shtëpi. Ju përfillni të gabuarën, zoti kryepolic!” - pat reaguar Hajdar
Delia.
“Duhet kuptuar atë
që të thashë, djalosh. Je punëtor i përgjithshëm fizik, ragazzo tutto fare. Ke
shitur fuqinë punuese mbrenda kohës së fiksuar. Duhet t`i përgjigjesh. Ndryshe,
do ta shkatërrosh veten.” - ndërhyu një i tretë.
“Po normat
njerëzore, ju lutem, normat njerëzore ku janë?! A parashohin ato mbledhjen e
m... të qenit nëpër taracë pa dorëza! Së fundit, ç`përfitime kishte zotëria im
me këto gjëra! Pse pikërisht pa dorëza?!” - pat ndërhyrë Hajdari i
shqetësuar.
„Për të kultivuar
ndjenjën e punës dhe për të thyer kokëfortësinë tënd pra, për çfarë tjetër?! -
fliste me përçmim kryekarabinieri.
“Për të më thyer
moralisht, për të më maltretuar! -ishte nxehur ai. - Një gjë të tillë mbron
ligji juaj?!
“Dil jashtë!” -
kishte urdhëruar kryekarabinieri.
“Dëgjo djalosh! -
ndërhyri një i tretë duke dalë në korridor. - Ju të rinjtë e Lindjes e merrni
Evropën si një parajsë. Ky është gabim i madh. Parajsa nuk di se ku
ndo-dhet”.
Ngadalë filloi të
kredhej nëpër një lëng të trashë e të pangjyrë. Pastaj nëpër një errrësirë të
dendur. Në fund nëpër një ëndërr të pakuptimtë si nëpër një pus të thellë e të
pafund! Dhe, ra! Ai ra! As thirrjet e bashkëfshatarit nuk e zgjuan!
Kur e shtriu në
krevat ia preku ballin. E kuptoi se po digjej në ethe të thella. Kohë të gjatë i
qëndroi mbi krye pa ditur si t`ia bënte. Pastaj ia ndërroi për orë të tëra
leckat e lagura mbi ballë! Ndrydhej në mendime. Ç`i polli të shkretit këtë vit!
Po mixha Zenun, i ati i Hajdarit, një njeri i shkretë, si hiqej nga
mendja.
Vallë, edhe
sa orë i ka nata! Një natë e tmerrshme si kjo! Sa
zgjat?
Një natë pa
yje, me ethe dhe errësirë! Nën qiellin e huaj, nën qiellin më përbuzës ku as
zoti as djalli s`të njohin e s`të dëgjojnë!
Gerra-Piano, 1980.
Buzëqeshja e tretur e një gruaje
1)
Kishte kohë që Zoja nuk kishte qenë në qytet. Shpesh
e ndiente këtë nevojë. Mjaft gjëra i mungonin në shtëpi. Udhëtimi jashtë fshatit
dhe tokës së saj, për disa arsye, ishte bërë mjaft i rëndë. Në atë gjendje të
pashpresë e kishte katandisur fatkeqësia. Që prej kur ishte arrestuar i biri dhe
ishte dënuar me njëmbëdhjetë vjet burg politik, po vuante që të sigurojë mjetet
e duhura dhe të mbijetojë. Po kalonin vitet dhe nuk kishte fituar asgjë. E
kishin kërcënuar plot rreziqe të pamenduara. Nuk i bënte ballë të gjitha
ngarkesat e kohës dhe shqetësimet që po ia zbarkonte mbi kurriz.
Ishte grua pa shkollë dhe e pambrojtur. Rrethi e
kishte mbyllur. Djali i vetëm ishte burgosur. Katër vajza i kishte syrgjynosur
për hir të saj. Burri e kishte lënë me vdekjen i tij. Jo vetëm vuajtjet e saj
por edhe të të bijave e kishin lodhur. Kërcënimet dhe problemet e paskrupullta
të ca arrogantëve që shpresonin se ajo paraqiste gjahun më të lehtë për veset e
tyre të sëmura, i qenë bërë të padurueshme.
Nuk ishte në gjendje të kuptojë se çfarë e kishte
tronditur farefisin e saj që t`ia kthenin kurrizin, ta braktisnin, ta shanin pa
ndonjë arsye. Iknin prej saj si t`i kafshonte gjarpri. E merrte parasysh se
lloji i saj për strukturat e pushtetit qe shndërruar në një armik, ndaj të cilit
s`kursente as goditjet e pamëshirshme, as intrigat më të rafinuara. Të shkojë
puna aq larg, sa i tërë farefisi, të cilin, më parë e mbante me aq ëndje në
kujtesë, me aq dashuri, me aq kujtime të bukura, të ndërronte fytyrë e ta priste
me aq vrazhdësi, me aq heshtje prej çeliku, me aq ftohtësi prej akulli, me aq
mospërfillje... Jo, jo! Këtë nuk do ta kishte besuar! Ajo e kalonte natën më të
ftohtë pa rrobe të mbulesës, e kalonte ditën më të gjatë pa ngrënë gjë prej
gjëje, pa ndonjë mollë, të cilat, ia vidhnin nëpër errë-sirë fqinjët e praptë; e
kalonte natën më të tmerrshme të mbylljes nëpër bodrumet e organeve të
pushtetit... Mezi i kapërcente çastet e ftohta të takimeve me ata që dikur e
kishin dashur e buzëqeshur, pritur me mikpritje dhe respekt, ndërsa tani ia
kthenin kurrizin dhe bëheshin sikur nuk e njihnin. Shpesh ia lëshonin ndonjë
fjalë të rëndë poshtëruese. Ndërsa asaj, i nevojitej shumë buzëqeshja e tyre,
qoftë vetëm një shikim dashamirës, për t‘i dhënë njëfarë qëndrese...
Sa e rëndë dhe e padurueshme i qe bërë jeta, të
shkretës! Që prej atij çasti të mallkuar, kur më shumë se dyqind milicë të
veshur në pancir, ia rrethuan shtëpinë përdhese e të ndërtuar me plot mund, ia
thyen dyer dhe orendi, ia çmendën vajzat e vogla dhe ia rrëmbyen djalin e vetëm
që e kishte, shpresën e saj më të madhe, Dukagjinin, që mezi e pat pritur t‘i
bëhej burrë! Eh, Dukagjini i saj! Sa pat hequr ajo deri sa ishte rritur! Sa vite
të tëra pat punuar fushën e trashëguar nga i shoqi që vdiq para kohe, për të
nxjerrë një dinar e për t`ia mundësuar të birit fillimin e studimeve! Sa kishte
hequr duke qepur, arnuar, thurur, e qëndisur, për të nxjerrë gjësende të
ndryshme dore në tregun e qytetit, vetëm që të siguronte të hollat e mundit për
t`i rritur fëmijët e mbetur jetimë dhe të vetmin djalë! Sa ëndrra i qenë djegur
si grua e re e mbetur pa burrë! Ëndrra më shpresëdhënëse për një të ardhme të
ndritur, siç ia donte zemra e nënës që ka vetëm një shpresë - të birin, kur ai
të mbaronte studimet, ishte rrëzuar për dhe. Të gjitha vuajtjet, ngarkesat e
përditshme, të cilat vetëm një nënë si ajo mund t`i kuptojë, i largoheshin sapo
i biri lavdërohej për punët e mëdha të shkollës. Ajo e pat djegur rininë e saj
pa burrë për ditën e sukseseve të Dukagjinit. Kjo kishte qenë një sakrificë e
madhe për të.
Tani, qe zbardhur para kohe. Sytë i qenë molisur e
mbuluar nga rrudhat. Balli, dikur një fushë e gjerë e buzëqeshjes, qe shndërruar
në një lëndinë të tharë. Fytyra i qe nxirë dhe, përkundër përpjekjes së saj të
vazhdueshme për të mbajtur veten me dromcat e krenarisë së dikurshme, edhe trupi
po i mblidhej, po i stërkeqej. Kur e shihje në këtë thyerje të brendshme, ta
çante zemrën. Nuk e kuptoje asnjëherë tërë atë që vlonte në zemrën e saj të
goditur rënd, nuk e dalloje kontrastin e madh midis shpirtit fisnik dhe
fshikullimeve të mëdha që koha ia kishte dhënë. Pikërisht buzëqeshja e saj, e
cila nuk mungonte, ia digjte zemrën. Ishte një buzëqeshje e fikur, e tretur nga
dhembjet e zhgënjimet e panumërta, një buzëqeshje që krahas gazit mbrunte
trishtimin e një shkatërrimi të dhunshëm e të pamëshirë.
Atë ditë, si shpeshherë, u ngrit herët nga krevati.
Lau sytë me ujë të pusit dhe iu afrua një cope të thyer pasqyrash, që e kishte
vendosur përmbys në një cep të dritares. Shikoi për të satën herë flokët e saj
të gjatë, plot gërsheta, që i mbante nën mbulesën e kokës, tani më tërësisht të
thinjura. Se si iu kujtua rinia e saj. Atëherë, i bënte gërshetë dhe qejzitej me
ëndrrën e lumturisë martesore. Bënte vek e qëndiste me shpresën e madhe të
lumturisë që kurrë nuk i erdhi. Vetja iu duk tamam si lëvozhga e pemës, e hedhur
pa mëshirë në një kënd të rrugës, të cilën, e shkelnin të gjithë kalimtarët e
shkujdesur. Ndjeu aq dhembje në shpirt, sa për një copë herë nuk arriti të
mbulojë flokët e saj dhe të shikojë veten në pasqyrë. Po digjej. Dikur e
përmendi veten nga nevoja që kishte kryer punët e shtëpisë dhe për të zënë
autobusin.
„Ndihma e të madhit Zot! Ai e di se si më ndihmon
sot e më ruan nga të ligat! Vetëm Ai është i gjithëmëshirshëm dhe i
gjithëfuqishëm! I lutem ve-tëm atij, dhe vetëm Atij i kërkoj ndihmë! Të ma ruajë
Dukagjinin nga çdo e ligë e të m‘i ndihmojë të kalojë këto vite që i kanë
mbetur, gjallë e shëndosh! T`i japë durim e forcë, shëndet e mençuri! Të më falë
mua nga mëkatet, që ndoshta i kam bërë në devrin e kaluar, dhe të më japë
mundësinë e mbijetesës! Të më ruajë nga të ligat e kohës, të cilat, janë në
gjendje t`i kurdisin djajtë dhe njerëzit! Në dorë të tij qofshim, të gjithë!” –
u lut ajo, duke dalë për derë të oborrit.
Stacioni i autobusit lokal ndodhej gjysmë ore larg
nga shtëpia e saj. Lumin që e ndante fushën në mes duhej kaluar për një vig
druri, që ishte hedhur aq keq dhe lëkundej nën këmbë, sa të trishtonte me
lëvizjet e tij. Ndonëse lumi nuk mbante në verë aq ujë, për ata që nuk dinin
not, ishte rrezik për jetë. Po kush kujdesej për lagjen që kishte nxjerrë një
armik të pushtetit? Askush. Në të vërtetë, pak kush mendonte mirë për
shqiptarët, as ata që i kishin kthyer kurrizin popullit të vet për një pozitë e
ishin bërë sahanlëpirës dhe bënin sikur përkujdeseshin për njerëzit e pushtetit.
Tashmë, kishin krijuar një zinxhir marrëdhëniesh me armiqtë e shqiptarëve, të
cilët, nuk llogariteshin më të tillë. Arsyetime për secilin që nuk dëshironte të
ndihmojë shqiptarin e shtypur, gjendeshin me karrocë.
Kur e kaloi lumin, e ndjeu veten më të lehtësuar.
Rruga plot me baltë e plot gropa, të ngadalësonte aq shumë, sa e kishe të
pamundur për të zënë autobusin. Orarin e vërtetë të tij, ishte e vështirë ta
dije. Ndonjëherë ikte para kohe, tamam kur nuk e prisje. Të tjera herë, vonohej.
Mund ta prisje. Ajo, nxori nga gjiri i saj për të numëruar paratë, të cilat,
vështirë mund të bënin për të dy rrugët me ato gjëra që kishte të blejë. Për një
grua si Zoja, nuk ishte e lehtë të vonohej. Në qytet, nuk kishte ku të
rrinte…
Në të dalë të kthesës mbi rrugën kryesore, të
shtruar në zhavor, e zuri shikimi i paturpshëm e provokues i ofiqarit të fshatit
fqinj. Që nga largësia të zinte frymën parfumi i tij. Mbahej si një ministër
fe-deralë, edhe pse jetonte në fshat, me kravatë e më the. Njihej si një person
mjaft i rrezikshëm, që nuk përtonte të rrëzote kodrat rreth vetes, kur i
vardisej ndonjërës. Kur ecte rrugës, si pa sherr, i mëshonte cepit të setrës,
për të zbuluar revolverin e madh, të marrë nga pushteti. Nuk ia dilje me një
karabosh të atillë, sepse ai i njihte të gjitha format e liga të veprimit. Ku
mund ta dinte njeriu se ku fillonte dhe ku mbaronte „detyra“ e tij. Ishte
përplasur për të satën herë me kapricin e tij. Herën e fundit, kur deshi të
nxjerrë lejen e njoftimit, pa të cilën, nuk mund të vizitonte të birin në
burgjet famëkëqija të Serbisë, ajo e kaloi shumë keq.
Me ta parë, ndali hapin dhe u përpoq të kthehej.
Ishte vonë. Për fat të keq, në rrugë nuk ndodhej njeri tjetër, pos ca fshatarëve
që punonin larg në fushë. Fitoi përshtypjen se kishte shkuar autobusi, deri sa
ajo e pa mjegullnajën e madhe të pluhurit në largësi. Ndoshta, i tha vetes, do
të kisha qenë tash përtej lumit. Po, ç’dreq më takoi në këtë batakçi.
- Kot e ke moj fisnike të fshihesh prej meje! Të
gjej ku të jesh! – e paralajmëroi në mënyrën më të hapur.
- M’u duk, sikur kam harruar diçka! – u përpoq të
shpjegojë ajo, me zërin që po e tradhtonte. Zëri i saj përmbante frikë dhe
njëkohësisht urrejtje. Atij, nuk i bëri përshtypje asnjëra prej tyre.
- Kah je nisur, o dreq?– u afrua ai.
- Në punën time, po ku?!– e mori veten Zoja.
- Puna jote është puna ime, ti e di! – ia
priti.
- E, ç’i paska lidhur ndërmjet veti!? – pyeti, pa
hezituar.
- Këtë armë në brez, nuk e mbaj kot! – ia ktheu pa
fije të turpit, duke zbuluar armën.
- Puna jote është në zyrën e vendit, e jo detyrë
polici!– u përpoq ta largojë ajo.
- Kur ishe para ca muajve, në zyrë, të thashë se
duhet të vish një ditë tjetër, sepse kisha ca fjalë me ty! Po, si duket, nuk ta
mori mendja!
- Nuk e di çfarë pune kishe! Me ty, nuk dua të kem
asnjë punë!
- Pse? Kush po ta kositë livadhin, moj shoqe! – e
thumboi, paturpësisht.
- Nuk ka nevojë!– iu përgjigj ajo, duke ndalur
hapin.
- E po mirë!- ia priti me një të qeshur sarkastike,
duke iu afruar para fytyre. – Ta shohim se ç’ke fshehur këtu nën këmishën
tënde!– dhe pa hezituar ia afroi dorën te gryka e fytit. Deshi vërtet t’ia hapë
gushën, në mes të rrugës.
- Ik morë lanet, se lëshova zërin, e të mori dreqi!
– iu kërcënua ajo duke u larguar prej tij, si nga një gjarpër helmues që po i
afrohej.
- Po sikur t’ua dërgoj një letër organeve, çka thua
ti? Do të jetë më mirë për ty?!– kërcënoi me zë të ultë, ai.– Mund t’ia mbyll
rrugën djalit tënd të vetëm, që të mos lirohet prej biruce! Po të ishe pak më e
mençur, do të dije të shfrytëzoje rastin. Dhe, unë, do t`i ndihmoja atij, për të
dalë pak më herët!
- Nuk më duhet ndihma jote se ka çmim të rëndë!–
vërejti Zoja, duke shikuar rrugën në kalonte njeri. Ishte penduar shumë pse
ishte nisur për në qytet.
- Njëherë të jepet rasti, Zojo!– e trimëroi zërin,
ai. – Unë, nuk jam ngushtë për versiken tënde! Një plakë e thinjur para kohe! Në
ëndërr, të tremb!– pështyu në tokë, plot mendjemadhësi.
- Ç’e do pra që më bie në qafë?!– pyeti ajo.
- Asgjë! Thashë, të ta jap një shans për të ndihmuar
djalin tënd!– dhe, filloi të ecë para saj, fare ngadalë, si për të përgjuar nëse
i shkonte nga prapa. Zoja u ndal.
- Kot ndalesh! Autobusi ka ikur!– vërejti ai. – Po
të vish me mua, të hip në ndonjë veturë! Nëse do, kthehu!
- Në mos ardhtë autobusi, do të kthehem! Kjo është
puna ime! – ia ktheu ajo, e zemëruar, më së shumti me vetën e saj.
- Mirë, mirë! Do të vish në dorën time, ndonjë
ditë!– tha si përfundim, duke vazhduar udhën. Kur vërejti se ajo nuk lëvizi
vendit, dhjetë hapa larg saj u ndal.
Zoja, po bluante veten. Të kthehej prapa nuk e
lejonte ndërgjegjja. Kaloi një orë e gjysmë duke pritur. Nga larg, filloi të
dëgjohet zhurma e autobusit. I buzëqeshi fytyra kur e pa se po vinte. Brenda tij
mund të gjente shpëtim. Shikoi drejt gjarpërimit më të largët të rrugës. Që
andej, shihej një shtëllungë e madhe e pluhurit. Xhami i tij vezullonte nga
larg. Kur e ktheu kokën për të shikuar ofiqarin, pa se ai kishte lakuar udhën
për të arritur në stacion.
Ajo qëndroi me kurrizin e kthyer nga therat pranë
rrugës. Kur të vjen, i tha vetes, do të vrapoj e do të futem brenda. Në autobus,
ofiqari ishte futur para saj dhe ishte ndalur mu pranë derës. Zoja u mat disa
herë në derë a të futej apo jo. Nuk kishte më shumë se disa sekonda për të
menduar. Autobusi qe nisur, ashtu, me derë të hapur.
- Oj fisnike! Mos na le derën të hapur, se na mbyti
pluhuri! – bërtitën disa.
- Futu, moj dreq!– iu kërcënua ofiqari, duke mos e
shikuar me sy.
Nuk kishte çka të bëjë. Dera e hapur ia fuste
frikën. Të kalonte pa u ndeshur në të, ishte e pamundur. Kësaj, i përtonte. Por,
t’i bërtiste, s’ia vlente. U mblodh të dalë përpara. Ai, ia futi dorën plot
nervozë nga prapa në bel, gjoja për ta shtyrë, dhe e shtrëngoi. Ajo, u skuq e
tëra nga inati. T’ia thoshte ndonjë fjalë, nuk ishte e mundur. Do të bëhej gazi
i botës e do t’ua jepte mundësinë të gjitha gojëve të liga, për ta përgojuar në
shtatë palë fshatra. Sa dëshiroi të ketë qenë vetë një burrë nëpër ato çaste, që
ta kapte me njërën dorë për fyti, ndërsa me tjetrën do t’ia nxirrte revolen e do
t’ia zbrazte në ballë. Ja që natyra e kishte dënuar me një trup të brishtë prej
femre dhe e kishte vënë në një pozitë, sa të mos e mbronte veten.
„Lufta me të keqen nuk është e lehtë dhe as e
barabartë.“ – e pat dëgjuar të birin. „Ata që dinë të përballojnë të gjitha
sfidat e jetës e fitojnë atë.“ – mendoi ajo, deri sa po përbirohej me vështirësi
midis burrash.
Një vërsnik i ofiqarit, që ndodhej ulur me këmbën
mbi këmbë, në ulëset pranë derës, në vend se t’ia lëshonte vendin, e
thumboi:
- Mos u ngut shok nëpunës, se i erdhi rasti të
kërkojë parfumin tënd! Një grua pa burrë. Ka nevojë ndonjëherë!
- Të marroftë Zoti, bre kopukë! A të bëhem zog e të
kaloj mbi koka njerëzish! – reagoi ajo, me zemrën që i dridhej.
- Ha, ha, haaa!– qeshën disa pranë tyre. Nuk gjet
zgjidhje tjetër, pos të vë në lëvizje bërrylat e duarve dhe me tërë fuqinë të
depërtoi në mes të njerëzve. Gjatë tërë rrugës qëndroi në këmbë duke ngrënë
veten.
Në ndërkohë, ofiqarit ia kishin lëshuar vendin. Me
kujdes e përgjonte rrugën dhe lutej të kalojë Niva e postës së milicisë. Kishte
menduar një lojë të rrezikshme. E pse të mos e bënte këtë, kur për sojin e tij
Zoja konsiderohej një nënë armike, që kishte guxuar të ngritej kundër pushtetit
socialist – vetëqe-verisës të Jugosllavisë, në ballë të së cilës qëndronte
autoriteti i shekullit, shoku Mareshal Tito, i cili, kishte arritur të kthejë
një të tretën e botës në lëvizjen e të painkuadruarëve. Çfarë nëpunësi do të
ishte ai, derisa do të ndiente sadopak mëshirë ndaj një kudre që kishte guxuar
të pjellë, sipas tij, këlyshin e Enver Hoxhës në Kosovë, birin e tij, që guxonte
të ngrehte gishtin përpjetë! Po, kush ishte more ai kë-lysh, që kishte guxuar të
kthehet me atë kaçikun e tij, kundër një bjeshke të lartë krenarie? Ka guxuar ai
të drejtohet si buburreci kundruall bjeshkëve e të thotë: ti, o bjeshkë, do të
shembesh përdhé, se ke shkelur të drejtën e shqiptarëve për t’iu bashkuar Enver
Hoxhës, Shqipërisë! E, ç’ishte Shqipëria? Një pikë në hapësirë!
Kështu po i bluante ai mendimet më të zeza, duke
përcjellë pasqyrën e shoferit në krahun e tij. I qenë afruar qytetit, kur e pa
Nivën që po i afrohej autobusit me shpejtësinë më të madhe, duke i rënë borisë.
Edhe pse autobusi nuk e kishte të lehtë manovrimin, me atë numër të madh
udhëtarësh, bishtëroi rrugën duke i bërë vend që të kalojë. Ofiqari u ngrit në
këmbë.
- Biri borisë që të ndalet, o Sylë!– i bërtiti
shoferit.
- Biri borisë po të them, se është urgjente! –
bërtiti me të madhe.
Shoferi i ra borisë pa shkëputur, derisa Niva u ndal
dhe u kthye në drejtim të kundërt. Ofiqari ki-shte depërtuar pranë derës dhe
kërkoi t’i hapej. Doli serioz në rrugë, sa të gjithë menduan se kishte një
detyrë të rëndësishme.
- Abdullah! – i tha seriozisht milicit me të cilin
pinin së bashku ditë e natë. – Do të na kryesh një shërbim tepër të
veçantë!
- Hajër qoftë, vëlla Selim! Kur të duash! – iu
përgjigj pa hezitim ai, duke shikuar në shenjë aprovimi Stanishën, milicin serb,
pranë tij.
- Nuk ka problema, brate! – qeshi dreqi tjetër. –
Mos u sekirat hiç valla, se ti po na kryen shumë detyra.
- Fol, fol! Mos u tremb! Kurrfarë pune nuk kemi, veç
shkonim për ta lagur fytin! – vërejti ai, që nuk kishte as shkollën fillore, por
njihej për prapësitë më të liga që mund t’i bënte.
- Më ka fyer rëndë ajo kuçka, nëna e atij këlyshit
të dreqit, nga Fushaja! E ka hallall t’ia bëjmë me dije se nuk ka lojë me
autoritetin e shtetit; se ka marrë shumë guxim me atë djalin e saj
irredentist... Për pak sa nuk më grithi në fytyrë!
- Hajt mas a ke gajla ti brate! Ia marrojna asajna
qeta samara! – miratoi Stanisha i zi, me atë shqipen gjysmake e të
çoroditur.
- Si ta kesh qejfin! Prej nesh nuk del kurrnjë
fjalë! – e siguroi Abdullah Dinglishejtani. Ashtu e kishin emëruar shqiptarët,
sepse të gjithë ia kishin frikën për të zezat që bënte. Në tërë atë rrethinë e
njihnin si të praptë e më të paturpshmin milic shqiptar. As në sekretariat e as
në postën e milicisë nuk ia kthente kush fjalën. Lidhjet e tij arrinin deri në
pushtetin qendror, në Beograd. Para syve nuk guxonte njeri ta thërrasë
Dinglishejtani. I thoshin, për t’ia rritur mendjen, Kapetan Abdullahu.
- Në autobus ndodhet. Zijani pritën te ura dhe
zbriteni. Gjejeni një arsye për t’i bastisur udhëtarët. Ju e dini këtë! Zbriteni
Zojën e merremi vesh në Komandë. Epjani ndonjë shuplakë të mirë. Në fund thuani
në vesh: „A e di kënd e ke fyer?! Ai është zot për ty!“ Të tjerat, i di unë!–
arsyetoi ai.
- Ha, haa!– qeshi Stanisha. – Qeto kurviçka, ta
paska thënë jo-o!
- Dëgjo Stanisha! Kam diçka tjetër me të! Dua t’ia
ul hundën e kuçkës, se e ka rritur mendjen, si nënë e një armiku të pushtetit!
Dua ta bëj që të mos guxojë ta shohë dritën me sy! Dua ta bëj pishman që ka
lindur një kopil të ndytë enverist, që të mos ketë guxim të ndikojë te kuçkat e
tjera! A kupton?! – tha ai, dhe u ngërmua.
- E di baco, e di! – sikur u prek Stanisha. – Pse ta
japim shuplaka?
- A është vështirë që ta arsyetojmë! – ua shprehu
dyshimin e vet, Selim Kodoshi. E quante kështu, me vetvete, ndonjëri që nuk
dëshironte të flasë. Në të kundërtën, e thërrisnin në emër të vet
Kodraliu.
- Nuk ka nevojë ta rrahim, Selo! – ndërhyri
Abdullahu. – Po deshët, ta sjellim në maje të Çabratit!
- Na sheh dikush! – ndërhyri ai.
- Atëherë, rrethit të Çabratit e në lluga të
Erenikut!...
- Bëni si të doni! Ndaleni Niven, se iu afruam urës!
Unë, u pres prapa Vagës! –shpjegoi ai, dhe zbriti me shpejtësi. Milicët e
vendosën Nivën në skaj të urës dhe u bënë gati të ndalin autobusin. Në dritare,
i shpjeguan vozitësit se i ndalohej të hapte derën e prapme për të zbritur
udhëtarët. Një nga një, e pa bërë tollovi, nëpër derën e parë do të zbrisnin të
gjithë. Kishin urdhër të kontrollonin të gjithë udhëtarët.
Një orë të tërë e bënë duke kontrolluar kot së koti
fshatarët, që nuk e dinin se ç’po bëhej. Kur i erdhi radha Zojës, e kontrolluan
për armë dhe ia kërkuan letërnjoftimin. Për fat të keq, atë nuk e kishte të
vazhduar. Ky ishte shkaku që ajo kishte shkuar në zyrën e vendit. Ia kishte
kushtëzuar nëpunësi marrjen e kërkesës së plotësuar e të vulosur, siç e kërkonte
rendi.
- Aha! Kështu qenka puna! – ia bëri, me ton
ngadhënjyes, Dinglishejtani.
- Kjo po duhet me ardha ne sekretariat! Patje-terna!
– urdhëroi serbi, duke bërë me dorë nga Niva.
- Ta pamë sherrin, bre kuçkë! – i bërtiti
dikush.
- Hip e zbrit, një orë të tërë! – komentoi një
tjetër.
- Hë, farë e ligë!– pështyu edhe një.
- Pa fjalë, djalo! Mos e ço kryet aq lartë, ti! –
filloi britmat e zakonshme Abdullah Dinglishejtani. E kush bënte ballë të flasë
më tutje! Ai qëllonte me pendrekun e tij të pamëshirshëm, sa herë që t’i jepej
rasti. E kishte dorën të rëndë, si të divit. „Dy metra e gjysmë është
katallani!“ – thoshin të rinjtë...
Zojën e gjorë mezi po e mbanin këmbët. E përplasën
në karrigen e mbramë të Nivës dhe pritën sa shkoi autobusi. Pastaj, u nisën në
drejtim të Godenit. Te Vaga e morën Selim Kodoshin. Me ta parë atë, u ngjall
sadopak Zoja.
- More dreq i përroit! Ti ma paske bërë këtë kurth!
Me inat, a?! – bërtiti ajo.
- Mbulle gojën! – i bërtit milici.
- Kah po më çoni kështu?!– bërtiti sërish, duke
dashur të hapë derën.
- Rri e mos lëviz, se të mori plumbi! – e kërcënoi
Selimi, duke ia futur revolen e tij në ije. Ajo e kuptoi sa larg kishte shkuar
puna.
- Djali i saj ka dashur me bashkue tokën e vet me
Shqipërinë!– ia shpjegoi Abdullahu zëvendëskomandantit të tij, Stanishës, me
qëllim që të kuptojë Selimi. – Tash, po e çojmë në kufi! E muarët vesh, a jo?
Ndoshta del matanë e kërkon ndihmën e Enver Hoxhës! Sa për atë mistrecin e saj,
kollaj është puna!!...
- A, për djala të vet?! – pyeti dhe u befasua
Stanisha.
- Po. Ai, nuk del i gjallë prej biruce! Kur të duam
na e heqim qafe!– tha Abdullahu.
- Kjo e ka pasur në dorë të vet që ta ruajë! Po,
nejse. Kush s`e do me të mirë, e do me të keq! – ndërhyri Selimi.
- Ani?! Nuk e dashta allahille? – ndërhyri Stanisha,
një rrugaç tipik i Serbisë, i veshur nën uniformën e shtetit që quhej socialist,
vetëqeverisës, i painkuadruar...
- E ka kokën në dërrasë! – vazhdoi Selimi, pa e
shikuar fare, me dorën në armë.
Zoja, e shkreta, nuk dinte si t’ia bënte. E kishin
zënë shumë keq. Të lëvizte sado pak, i shkrepej ar-ma në ije. Niva po fluturonte
në drejtim të maleve. Nuk kishte kohë për të menduar. Edhe ashtu do ta kishin në
dorë. Ishte e kotë. Po ta hidhnin përtej kufirit, si do t’ia bënte? Ndoshta,
pasi të kishin shfryrë një duf të madh hidhërimi. Ajo e dinte këtë. Po ta
kthenin, ndoshta të vrarë. Do të thoshin se kishte dashur ta kalojë
kufirin.
E zeza! Donte pa fund të kthehej. Si do të kthehej?!
Ishte e keqpërdorur deri në fund. Do ta përplasnin në burg! Do të shkonte dëm
shtëpia dhe fusha! Nëse dëgjonte i biri, do të pëlciste prapa grilave të
burgut.
Sado e rëndë për zemrën e saj, nuk i mbetej shu-më
të mendojë. Ti thoshte atij qeni ja ku më ke, bëj çka të duash, kjo nuk ishte
aspak e lehtë. Ishin tre vetë. Që të tretë, gojëkyçur. A mund t’u dorëzohej
atyre?! A mund t’i dorëzohej një qeni, si ofiqari?! A ishte e lehtë t’i mbyllte
ato plagë të rënda në kujtesën dhe shpirtin e saj?!...
Eh, të ishte burrë! Po ta vrisnin, do të mbetej
krenare që nuk u ishte përkulur qenëve të një pushteti të lig e barbar! Ajo, si
femër e pambrojtur, do të mbetej e përlyer dhe e palarë. Do ta shpifnin me
fjalët më të liga! Nuk u përmbajt. Ia filloi të qajë! Ngadalë dhe pa
fjalë...
- Nuk të ndihmojnë lotët, moj meçkë! – bërtiti i
pari, ofiqari, duke futur revolen e tij në brez, në mes të pishnajës. Ua bëri me
dorë që të ndalnin Nivën ku të mundeshin.
- Si nuk u vjen gjynah nga një femër! A më ka dënuar
pak zoti, a?!– pyeti ajo.
- Atëherë, zbritni nga Niva dhe futu në pishnajë!
Shkoni, ku s’u dëgjojmë na! – plotësoi Abdullahu.
- A kështu a? E pse? Sepse, jam një grua e pa burrë
dhe djalin e kam në burg! Sepse, më kanë kthyer të gjithë shpinën! Sepse, nuk më
mbron as ligji, si nënë e një të dënuari politik! A dini çka: më vjen shumë keq
që kam pasur vetëm një djalë, e nuk mund të bëj më shumë kundër jush! Ah, sa keq
që nuk ka pasur edhe më shumë shokë! Nuk do të ki-shte rënë kaq shpejtë në duart
tuaja!...
Pa pritur më shumë, Stanisha ia përplasi një
shuplakë të nxehtë në fytyrë. Ia preu si me brisk fytyrën me unazën e madhe të
gishtit. Ishte xhindosur dhe ishte i gatshëm ta nxjerrë përjashta për ta shqyer
si pulën. Këtë e kuptoi nga vetë pamja e tmerrshme e tij. Andaj, pa vonuar, e
zuri për mënge, kodoshin:
- Zbrit more qen e bëje punën tënde! Nuk më rri
djali njëqind vjet në burg, jo!– ia shkrepi atij, e përshkuar nga një drithërimë
e fuqishme mërie. I erdhi që me duar t`ia kapte grykën dhe t`ia shqyente
këmishën. I erdhi mendimi se mund ta lënë ashtu të zhveshur në mes të rrugës.
Zbritën. Për Zojën më e rëndë doli dita e sotme se dita e arrestimit dhe e
dënimit të të birit. Qenka vështirë të jesh grua në një mjedis ku të
konsiderojnë si leckë! Qenka vështirë të jesh nënë, në një kohë kur dhuntia për
të lindur nuk vlerësohet drejt, e kur pafytyrësia sundon. Kur instinkti primitiv
dhe etja për të bërë çka të duash me njeriun e vogël, të dërgon edhe në këtë
pikë! Kur qentë mbajnë rroba njeriu dhe armët e ftohta të dhunës! Askush nuk
merret me dinjitetin e nëpërkëmbur të atyre që nuk mund të mbrohen! Kur njeriu i
yt ka harruar origjinën e vet dhe është bërë vëlla me ar-mikun më të ndyrë,
derisa ai i ndihmon për të sendërtuar veprat më të liga! Kur e liga sundon në
çdo drejtim dhe drejtësia mbetet vetëm një fjalë në letër! Kur më të zgjedhurit
janë përplasur prapa grilave, ndërsa populli hesht! Kur njeriu i robëruar bëhet
urë e bindur e të gjithë atyre që kanë paturpësinë e ligë të sundimit nën plafin
e të huajit! Kur, midis tokës dhe qiellit nuk dëgjohet fjala e Zotit!...
Me t’u kthyer kah qyteti, e zbritën Zojën në rrugë.
Ikën për të shpërlarë gurmazin e ndyrë me ndonjë gotë katran, duke u lavdëruar
mbi turpet e veta të panumërta para njëri tjetrit. Ec e merre vesh se çka mund
të përflitej e çka tjetër do të kurdisej!...
Asaj, vetja i dukej si një kufomë që ecte mbi
skeletin e këputur. I dukej vetja si një katrahurë plot kundërmim, që
rrokullisej nëpër sokaqet e hyrjes në qytet, pa e ditur ç’të bëjë me vetveten. E
kishte humbur ndjenjën e perceptimit të çdo gjëje. Sikur po fliste përçartë.
Sytë i qenë shndërruar në shpellë që gllabëronte dritën. Ndonjëherë, shtrëngonte
barkun me dorë, që po i digjte. I dukej djalli në trup, i cili, i qe futur në
bark për t’ia copëtuar zorrët. Pa diktuar, i shkonte dora nëpër gërvishtjen e
madhe në faqe. I bëhej sikur i tërë tregu e shikonte aty. Me kënd i ndeshej
shikimi, përpiqej ta mashtrojë me një të qe-shur të dhembshme, që mbetej një e
qeshur e dështuar. Sepse, gazi i vërtetë, i kishte humbur,
përgjithmonë!...
Ajo, do të jetonte vetëm për një arsye: të priste të
birin sa të dalë nga burgu! Të presë, sa të ndërrojë moti! Të presë, sa të vdesë
e Liga! Të mos vdesë fizikisht pa e ndier veten të shpaguar, po qe se e ndien se
erdhi dita e madhe!
Shpirtërisht, ajo kishte vdekur, që atë
ditë!...
______________
1) Ky tregim është përpunuar sipas një motivi të
shkruar në Gjakovë, më 1985, dhe të dërguar në Perëndim. Që atëherë, ka qenë i
gatshëm. Ngjarja që trajton dhe dhembja që zgjon te autori, nuk e lanë ta
botojë.