Donnerstag, 28. März 2013

Bexhet Asani: DO TË KTHEHEM BESPINË

Tregim nga libri "Nuse përtej detit"
 
Bexht Asani
 
DO TË KTHEHEM BESPINË…!

Nga testamenti i pashkruar i Gjin Serembes: ”Dëgjoni, o bijtë e mi-iu drejtua Gjin Serembja nipërve e mbesave të tij-ju duhet të dini se prej nga kemi ardhur ne këtu në Strigar. Ju mblodha sonte që të gjithëve t’ju tregoj. E dini ju se si e quajnë qytetin tonë italianët?
                - Po, Kosmo Albaneze. – U përgjigj një djalë i vogël.
              - Ne e pagëzuam Strigar për të mos e harruar kurrë Strugën, vendlindjen tonë matanë detit. Strugën e bukur buzë liqenit me plepa të gjatë e shelgje të pikëlluara. Drini i Zi  e ka ndarë mes për mes, kurse ne na ndau i ziu barbar – turku. Mos e harroni gjuhën tonë…zakonet…mos e harroni…”-Gjini, i përmalluar mbylli sytë përgjithmonë pa e përfunduar testamentin e tij!
*        *        *
Gjin Serembja atë ditë u zgjua herët dhe ngadalë hoqi jorganin mënjanë që të mos ia prishte gjumin të shoqes, Donës.U ngrit, veshi rrobat dhe duke ecur në maja të gishtërinjve iu afrua derës dhe filloi ta hiqte llozin duke shikuar nga shtrati. Dona  u kthye në krahun tjetër.Dukej e lodhur.Tërë natën s’kishte vënë gjumë në sy. Kishte menduar e kishte qarë, jastëkun e kishte bërë qull. Me të dëgjuar krikëllimë e derës, u ngirt sakaq.
          - Është koha Gjin? – e pyeti të shoqin.
           - Jo…jo…fli edhe pak, - u përgjigj ai.
         -Po ti, pse je veshur? Nga vete kështu? - e pyeti ajo duke i fërkuar sytë me duar.
          -Do të dalë edhe njëherë nga liqeni.
        -Jo… mos shko, nuk sheh se ç’bëhet? Do të të vrasin të mallkuarit! – U shqetësua ajo.
          -Ç’flet, moj, Donë? Sikur nuk e di që unë u rrita e u plaka me këtë të bekuar liqen.
         -Prit sa të gdhihet, shko ditën – e luti ajo – ku dihet se ç’pjell nata?
          -Le të pjellë çfarë të dojë, unë do të shkoj. S’mund të rri pa e parë liqenin…pa e parë barkën time…
Dona s’foli më. Fjalët e të shoqit e prekën thellë. Ajo dëgjoi tek mbyllej dera dhe kollitjen e tij.
Gjin Serembja u afrua buzë liqenit, u përkul dhe e piu një grusht ujë esëll. Valët e lehta të liqenit ia ledhatonin këmbët. Preku me duar barkën që e kishte gdhendur vetë sipas merakut me lloj-lloj zbukurimesh. Në ballë të saj kishte gdhendur shqiponjën dhe barka e tij, kur lundronte, dukej sikur fluturonte. Hipi në barkë dhe u nis nga mesi i liqenit.
          -T’i shoh edhe një herë këto male – filloi të fliste me vete.Të shoh edhe një herë nga liqeni si duket Struga ime, si duket vendlinja ime e bukur. Nxori nga xhepi shaminë dhe i fshiu dy pika lot që po i rrëshqisnin faqeve.
        -O Drini i Zi, pse e ndave qytetin tim të bukur! O zot, pse ndan zemrat tona?! O turk, o barbar, ne do të kthehemi!
 
Rrezet e diellit ranë mbi sipërfaqen e ujit dhe prej barke deri në breg nga lindja dukej sikur u hap një rrugë nëpër liqen. Kjo e mërziti edhe më shumë Gjin Seremben, sepse ia përkujtoi rrugën e gjatë e të mërzitshme që do të bënin për në Itali, ia përkujtoi rrugën “Via Egnacia”. Hodhi lopatat në ujë pllac – pllac – pllac dhe u nis drejt bregut me zemër të plasur. U ndal buzë liqenit, e puthi barkën që e kishte gdhendur me aq dashuri dhe e lëshoi të lundronte nëpër liqen. Barkën filluan ta rrihnin valët dhe ta bartnin sa andej – sa këdej...
Pulëbardhat herë ngriheshin lart në qiell herë uleshin në sipërfaqen e liqenit dhe lagnin krahët e tyre. Asnjëherë Gjini s’i kishte parë pulëbardhat kaq të shqetësuara. I silleshin atij mbi krye sikur donin t’i thonin diçka!...
Piu edhe njëherë ujë nga liqeni dhe u nis i përmalluar për në shtëpi. Gjinin sikur e shtrëngonte njeri për fyti. Filloi të kollitej. Sa e dëgjoi Dona, doli te dera.
          - U ktheve Gjin? – e pyeti ajo.
           - U ktheva. – u përgjigj ai i mërzitur .
         - Të dhemb gjë? Ti je zbehur në fytyrë?!
         - Jo! – u përgjigj me zor ai dhe iu drejtua së shoqes:
          - Dona!
         - Urdhëro, Gjin!
          -Kur do të niset karvani, s’kanë lajmëruar gjë?
         - Sot në mesditë – u përgjigj ajo.
Ata u shqetësuan pa masë. Nuk i zinte vendi – vend.
Ç’ kishin në shtëpi, i bënin gati që t’i merrnin me vete.
        - Karvani po niset!
         - Karvani po niset!
Shpejtoni pak! – dëgjoheshin njerëzit duke thirrur nga të katër anët e qytetit. Qanin gra, burra, fëmijë e pleq. Lemeritjet e tyre kishin kapluar qytetin. Qentë ulërinin. Murroja, Gjinin e ndiqte këmba – këmbës, e s’ndahej dot nga i zoti.
*        *        *
          -Do të kthehem, mos u mërzit – i thoshte Doda Bespinës dhe ia fshinte lotët nga faqet.
           -Jo, nuk kthehesh, Dodë! – përgjigjej ajo dhe mbështeste kokën në kraharorin e tij. Ai e shtrëngonte fort dhe ia ledhatonte flokët që i arrinin deri në vithe.
Bespinë Muzhaqi dhe Dodë Serembja ishin rritur bashkë. Bashkë kishin kullotur bagëtinë që nga mëngjesi e deri në mbrëmje. Vetëm nata i kishte ndarë. Nëse një ditë s’e shihnin njëri – tjetrin, u bëhej se nuk ishin parë me vite të tëra.Ashtu të përqafuar ata sollën ndër mend natën kur Bespinës i kishte humbur lopa në mal, pastaj si kishin humbur vetë. I kujtuan thirrjet trishtuese të asaj nate të tmerrshme: - Bespinë – bërtiste Doda me sa zë që kishte ...Bespinë...Bespinë...Bespinë... –  i kthehej jehona e zërit të vet.
          - O Dodë – thërriste Bespina, - O Dodë...   O         Dodë. .. O Dodë... Dëgjonte zërin e saj.
S’e humba vetëm lopën, por e humba edhe Dodën. Dodën tim. Ah! Dodë, të humba! Ajo nuk thërriste me zë të lartë, sepse nuk donte të dëgjonte përsëri kumbimin e zërit të vet që i dukej se e përqeshte e që e neveriste aq shumë.
          - O...Oj Bespinë! – Doda thirri me gjithë fuqinë dhe e zgjati i-në sa mundi.
           -...Ja ku jam, Dodë! – u përgjigj ajo.U gëzua kur dëgjuan zërin e njëri – tjetrit, sepse vetëm atëherë kuptuan se të dy ishin gjallë. Kur shikuan vendin se ku gjendeshin, ata panë se kishin arritur te “Këmba e kalit”, shikuan sy më sy dhe folën të dy:
         - Sa larg paskemi ikur nga qyteti! U përqafuan duke thënë:
          - S’do të ndahemi kurrë më!
        - Kurrë...kurrë...kurrë...
Nga pëllitja e lopës ushtoi mali.
        -Të çaftë ujku, të çaftë! e mallkoi Bespina.
         -Do të na çante neve, se ty s’të gjen gjë jo!
Zbritën malit tatëpjetë dhe nga mëngjesi arritën në qytet.
       -Dhe vërtetë, Dodë, ujku s’na ndau, ndërsa sot po na ndan barbari, turku. Më mirë të na co... pto.. nte.. uj.. ku.. Bashkë, do të ishim bashkë...ajo fliste si në ankth. Karvani u nis. Njerëzit thërrisnin të trishtuar. Retë e zeza e mbuluan qiellin. Shiu që binte ua lante njerëzve faqet e përlotura. Gjini iu afrua Dodës, e kapi për krahu dhe i tha:
        - Ec, Dodë!
         - Jo! – klithi Bespina. Gjini ia fshiu lotët Bespinës dhe e përqafoi duke i thënë:
        
          - Lamtmirë!
Ajo nuk iu përgjigj përshëndetjes. U shtang në vend dhe qante me dënesë.
        - Mirupafshim, Bespinë! – e përshëndeti Doda.Sytë, i ishin mbushur me lot dhe ajo e shihte si nëpër mjegull Dodën që largohej në drejtim të Qafëthanës.Ai i kishte hipur kalit për prapë dhe sa më shumë që largohej, aq më e vogël dukej Bespina, aq më i vogël dukej qyteti.
Doda thirri edhe njëherë:
         - Do të kthehem Bespinë...
*        *        *
Njerëzit e fshatit Strigar me vite të tëra shkonin në një kodër buzë detit Jon dhe shikonin nga lindja gjersa dielli lëshonte rrezet e para, pastaj fillonin lutjet. Pas lutjeve kryeplaku i Strigarit ngrihej në këmbë para tyre dhe dorën drejtonte nga dielli:
        -Ja atje, matanë detit, ku lind dielli, atje është vendlindja jonë!
         Të gjithë qanin. Çdo mëngjes kodrën e lanin me lot. Më vonë e pagëzuan “Kodra e lotëve”. Me të mbaruar lutjet, ata shpërndaheshin kodrave djerrë të Strigarit. Ato i mbillnin me lloj-lloj agrumesh dhe për pak vjet djerrinat e Strigarit u bënë kodrat më pjellore e më të bukura jo vetëm në rrethinë, por edhe në tërë Kalabrinë!
         Testamenti i pashkruar i Gjinit dhe kujtimet e paharruara të vendlindjes së tyre përcilleshin gojë më gojë e brez pas brezi në Strigar. Zefi i vogël dëgjonte me vëmendje rrëfimet për vendlindjen e të parëve të tij dhe ndonjëherë papritur i shpëtonte ndonjë pyetje:
         -Si e ndau Drini qytetin? A është e bukur Struga? Po Doda, u kthye te Bespina?
         Të vjetrit rrudhnin krahët dhe habiteshin me pyetjet që bënte Zef Serembja i vogël. Ata përpiqeshin që me përgjigjet e tyre të kënaqnin vogëlushin, mirëpo kishin kaluar shekuj të tërë e ngjarjet e vërteta ishin zbehur aq shumë, saqë ato i kishin ngritur në legjenda që të mos harroheshin kurrë...
         Zef Serembja shpesh shkonte te “Kodra e lotëve”. Ulej aty dhe sodiste detin. Valët e detit Jon e mbushinin plot mall për vendlindjen e stërgjyshërve dhe nxirrte nga xhepi fletoren e lapsin dhe ia niste të shkruante, po vargjet shpesh i ngatërroheshin:

Tërë shkëlqim më hapet përpara deti.
         Se ne të huaj jemi te ky dhe!
         Sa vjet shkuan, e zemra nuk harron
         Që ne turku na la pa mëmëdhe.
 
         -Zef...Zef...Zef!... – thirri Nerënxa duke u ngjitur këmbadorës pyllit. Ai brofi në këmbë i shqetësuar:
         -Ç’ke Nerënxë? Kush të ndjek?
       -Asnjeri...asnjeri...- dhe iu hodh në grykë.
Ajo mezi merrte frymë.
       -Uh, sa u lodha! – tha ajo.
        - Pse vrapoje aq shumë? – e pyeti Zefi.
 
 
Marrë nga libri "Nuse përtej detit" i autorit Bexht Asani

Montag, 18. März 2013

Arif Molliqi: MANTELI I SHËMTISË


Tregim nga Arif Molliqi


                   MANTELI I SHËMTISË

  (Fragment nga romani: “Shënime nga arkiva e qytetit D.”)

 
        Pas atyre krimeve që u shpallën si të kryera, Altin Lluka ishte i bindur se nuk qe rastësi ajo që pa në oborrin e vet.

         Kishte ardhur një njeri, i cili po e therrte një ka në mes të oborrit. Të tjerët ia mbanin. “I vetmi ti je fatzi e fatlum të njëjtën kohë”,  - i foli ai që ia mbante thikën te qafa.

         Kur kreu punë, në dorë i mbeti thika e përgjakur.

         Deshi t’i thoshte edhe diçka, por e kuptoi se kau nuk e dëgjonte. Kafsha e gjorë, me thikën e ngulur gjer në palcë, nuk kishte mundësi të mbrohej. Por, pagëzimi i një kafshe të mundur me fjalët “ fatzi e fatlum”, nuk ishte asgjë tjetër, pos një shpikje e atij që i pëlqente të ftohtët e kafshës. “Tani jam më i madhi këtu. Ndryshe, ti je luftëtar që nuk kursehesh as pas betejës”,- i foli përsëri ai.

         Pse kau ishte “fatzi e fatlum” në të njëjtën kohë, Altini nuk e kuptoi.

         Derisa po e kujtonte këtë enigmë si proverb të kasapit, që mbante thikën në dorë, nëpër mend iu kujtua një tjetër moment.

         Një natë, i kishte ardhur një njeri te porta, dhe i kishte trokitur.

         “Kush je ti?”,- i kishte thënë Altini.

         Ai ishte përgjigjur:

         “Hape, jam kalimtar i mesnatës! S´jam as vdekja, as lindja! Sjell kumtin për shkëlqësinë e Tij: qyteti është i rrethuar! Me shtatë shpirtra të macës vi!”

         Fytyra e zverdhur, gjaku, plaga e trupit ishin argumente se vërtetë ai e kishte përjetuar mundimin për shtatë shpirtrat. Deshi të thërrasë: një herë tjetër, ju lutem, se sonte e kemi një grua në lindje, por, ishte e kotë. Dera e portës kërciti vajtueshëm. I panjohuri hyri siç ishte i përgjakur, me plagë trupi.

         Altinit i ra ndërmend se, në këtë kohë, nuk mbahet porta e hapur, por ishte vonë. I çmendur!, i tha vetes. Duhej të isha kujtuar sa ishte dritë, e jo tani që është errësuar. Të paktën, ai nuk i beson se, rastësisht, edhe ka mbetur dera hapur.

         Besimi tek koha e ditës dhe e dritës e kishte tradhtuar. Meqenëse ishte një kohë e mërrolur, dhe nata e dita i ngjanin njëra-tjetrës, nuk deshi të mendojë se në oborr është therrë një ka. Nga dera ku qëndronte vazhdimisht duke i shikuar kalimtarët, që ecnin rrugës, herë -herë e kthente kokën nga ai njeriu që e mbante thikën në dorë. E shikonte kafshën e gjorë, që ishte shtrirë përtokë. Ajo, për të mbramën herë, shpurdhi dy-tri herë me këmbët e prapme. Nga pamja e krijuar, Altinit i mbeti një ndjesi nga trishtimi. Ajo ndjesi i erdhi shumë e ngjashme, sikur atëherë kur foli me të plagosurin në derë të oborrit. Sadoqë nuk i kujtohet saktësisht, të tjerët thonë se nga dera disa herë kishte folur vetëmëvete: ,,Arratisu, miku im! Nuk të takon ta shikosh kafshën e përgjakur! Kafsha është e pafajshme!...”.

         Për një kohë shumë të gjatë, derisa e shikonte kaun dhe e rikujtonte të plagosurin, pas shpinës, e ndjeu dihatjen e një fëmije që po ikte i frikësuar, kur e pa gjakun. Këtë nuk është dashur ta lejonin, mendoi derisa fëmija po qante.

         „Si nuk u mbushëm mend?”, - tha dikush. „Në sytë e fëmijës krijojmë imazh trishtues; thika në qafën e kaut, gjaku në mes të oborrit dhe plaga ende pa u harruar në trupin e të panjohurit, janë të tmershme.

         Në të vërtetë, ne jemi vetë ata që i bëjmë veprat trishtuese dhe frikësuese.

         Ktheu kryet majtas e djathtas, për ta kërkuar me sy fëmijën e frikësuar nga gjaku, por ai nuk ishte. "I çmendur!",- e përsëriti atë që e kishte dëgjuar shumë herë, kur njeriu i drejtohet vetes nga një trishtim a frikësim. Si ka mundur të ndodhë kjo?! Para fëmijëve njeriu ka ekspozuar “mantelin e shëmtisë” nietzchiane. Ky mantil shëmtimi nuk është gjë tjetër, veçse një lëkurë e zezë, me të cilën e mbulojmë trupin dhe fytyrën çdo ditë.

         Mungesë mirësjelljeje.

         Markezi, në një tregim, thotë: “Të gjithë qentë mund të qajnë, po t´i mësosh. Puna është se të zotët e tyre e shikojnë jetën duke i edukuar me zakone që ua shpifin, si për shembull, qysh të hanë nëpër pjata, ose si t´i bëjnë pisllëqet e tyre me orar, dhe në të njëjtin vend. Dhe harrojnë t´ua mësojnë gjërat më të natyrshme që u pëlqejnë, si të qajnë e si të qeshin”.

         Derisa po e përsëriste mendimin markezian, të tjerët u qeshën me pamjen e Altinit. Ose, ndoshta, ashtu iu duk atij.

         Një grua rreth të dyzetave, kur e pa oborrin e përgjakur, foli:

         “Më mësoni t’i lutem Zotit! Kurrë nuk u luta në jetë!”.

         Sa u bë gati t´ia thoshte fjalën e parë, hyri një grua tjetër, që në duar mbante një krijesë të re. Pse u tremb Altini deri në atë masë, kur e pa atë foshnje, asnjëherë gjer sot nuk e ka shpjeguar. “Pse u tremba për dhuratën që na fali Zoti?! Vërtet, nuk e kuptoj as sot. Frika ishte bërë më e fuqishme se dashuria. Ç´më ngjau? As sot për atëherë nuk e di!”, -e përsëriste shpesh këtë Altini.

         Vaji i foshnjës së posalindur, ia kujtoi të përfolurën e lënë nëpër kohë dhe Zaratustrën se. “Gjithçka tek gruaja është mister, dhe gjithçka tek gruaja e ka një zgjidhje, e kjo quhet barrë”.

         Pse e kujtoi këtë?

         Sepse iu kujtua një enigmë e çuditshme për një grua. Ky mister, për gruan barkëfryerë, ishte përhapur si thirrje gojë më gojë, dhe njerëzit nuk e kishin kuptuar se ajo, ishte,  a nuk ishte grua e martuar. Duke e menduar gruan barkfryrë, atij iu riprodhua në kokë një ngjarje e shkuar.

         Dy shtëpi përtej shtëpisë së tij, një mort i parakohëshëm.

         Pal Lluka vdiç në rrethana misterioze. Në qytetin D. u krijuan rrëfime të çuditshme rreth vdekjes së tij. Për gruan e Palit, Mrikën, ose siç e quanin gjithë lagja „Vejusha e Pal Llukës”, dikush e kishte qitur fjalën se ajo ishte me barrë pa pasur burrë. U bë grua me fjalë. Kështu drama tragjike rreth vdekjes së Palit, dalëngadalë, po kthehej në një ngjarje tragjikomike. E po, aso bote, kur erdhën prindërit për ta marrë „Vejushën e Palit”, diçka ndryshoi. Por i kujtohen fjalët e babait të Palit, kur i tha mikut: „Pa ruaje se kjo grua me barrë, kur do të lindë fëmija, është i këtij trualli“.

         Gruaja fatkeqe, duke i dëgjuar këto fjalë, asnjëherë nuk i shkoi mendja të pyeste se kujt i takon fëmija në bark të nënës. Por, tha: „Ç´punë keni me fëmijën tim?”.

         Më në fund, tamam kur ishte harruar gati në tërësi enigma për barkëfryerën, doli fjala se fëmija i posalindur nuk ishte kopil. Fëmijë pa babë. Duke e paramenduar me kohë këtë zgjidhje, erdhi mendimi tjetër për krijesën e re, se duhet pagëzuar sipas zakonit me emrin e atij mysafirit që ka qëlluar në konak në momentin e lindjes së tij. Po mysafiri, një i plagosur, i skuqur nga gjaku dhe plaga, si e kishte emrin?

         As Altini, as gruaja që lindi atë çast, nuk e kishin menduar se ç´emër do të merrte krijesa e re. Kurse mysafirin nuk e kishin pyetur për emër. Kur gruaja lajmëroi për lindjen e fëmijës, i panjohuri, me një nënqeshje, për herë të parë, pak më i gëzuar se herave të tjera, po bëhej gati ta zbrazte një pushkë, ndryshe nga ato pushkët e vjetra.

         Dikush foli:

         „Ai që s´e njeh besën për besë, s´e njeh zotin për zot!”.

         „Lëre”, -i tha Rrusta i Alisë. „Këtu ka gëzim të dyfishtë”.

         „Përnjëmend kanë filluar ta qartin besën, se në shtëpi të huaj nuk qitet pushkë pa të dhënë leje i zoti i shtëpisë”, -foli një plak.

         Me përjashtim të këtyre shqetësimeve, mendoi Altini, nuk do të duhej të isha shumë i gëzuar, po as shumë fatkeq. Tani puna është si t'i shlyej kujtimet për kaun fatzi e fatkeq, për gruan barkëfryrë e fëmijën kopil të „Vejushës së Palit”, dhe për „në shtëpi të huaj nuk qitet pushkë, pa të dhënë leje i zoti i shtëpisë”. Kjo ishte nyja që ishte lidhur, e Altini nuk e gjente fillin e fijës. Ndërkohë, mundohej të mos e humbaste fillin e asaj kohe që po kalonte, dhe të asaj që pritej të vinte. Në këtë kohë, gjithnjë e më shumë, po mësohej me pamjen e oborrit, duke i shlyer ato pamjet e mbetura shumë gjatë brenda trurit.

         Ishte duke e kujtuar historinë e të plagosurit, kur erdhi dikush e i tha:

         „Sonte do t´ia shtrojmë!”.

         Ai e kuptoi ndryshe këtë.

         „Është ndonjë festë që e paskam harruar?”.

         „Jo”, -tha lajmëtari. „Kur theret një ka si ky, në mbrëmje mblidhemi”.

         „Çudi, a u dashka njeriu të festojë kur theret kafsha!”,- mendoi Altini, por nuk foli. Në familjen e gjerë të Altin Llukës, zakonisht, këto ndeja bëhen në odën e ndërtuar apostafat për miq. Për darkë, e zonja e shtëpisë përgatit një bukë misri, mish të pjekur, por edhe lakra me mish. Atë natë, derisa po përgatitej darka, vëllai i madh e shtroi një sofër të vogël. Mbi të vendosi një shishe me raki. Kush e pinte, dhe kush nuk e pinte, u mblodhëm rreth sofre.

         Një fqinj, që ishte rritur në Gjermani, nuk e hante mishin.

         „Është vegjetarian”, tha dikush. Mbase askush nuk e mori këtë si risi, vëllai i madh ia nisi me tregue për Shkup e për Shkodër. Tregoi se kur i kanë ndjekur Isniçin nga Lugu i Moravës, atje nga Molla e Kuqe, e kishin pasë harruar kaun e zi. Pas dy-tre muajve, duke u borroçitur i ziu ka, erdhi nga Nishi në Isniq.

         „Mos ai kau që ka ardhur nga Nishi, ishte kau që e therrën në oborrin tonë?”-pyeti Altini.

         „Hajvan!- i tha dikush. - „Koha e kaut të Isniqit ka qenë kur i shpërngulën shqiptarët nga Molla e Kuqe këndej”.

         Mirëpo në këtë dialog diçka ndryshoi: Për një çast, ndërhyri televizioni: „Nesër nga burgu i Nishit lirohen të burgosurit e qytetit D. ”.

         „Nuk e besoj!”

         „Nga andej, vetëm të vdekur mund të vinë.”

         Altinit si në përrallë, iu kujtua kau i Isniqit, që erdhi nga Nishi, dhe lajmi në televizion. Qyteti i Nishit po i shfaqej gjithnjë e më shpesh, por tani jo si në tregimet e as si ajo historia e Çela- Kullës së Nishit, që qenka ndërtuar me krena njerëzish, por si realitet i ri. Drama, e quajtur „ Burgu i Nishit“, Altinit iu duke si diçka e paimagjinueshëm, si diçka në kërkim. Dikush e pret gjithë jetën, dhe nëse asnjëherë nuk ke mundur ta paramendosh si ndodhë ajo, ti ndalesh dhe nuk i beson.

         Ose i frikësohesh për diçka që nuk shpjegohet.

Freitag, 15. März 2013

Adem Gashi: TREGIM ME DY PAMJE



TREGIM ME DY PAMJE

(Ju siguroj se kur zura ta shkruaja pamjen e parë as kisha dëgjuar për romanin e H. Bëll-it “Fotografia e damës me grup”, por sapo e kisha lexuar veprën e R. Kenos “Ushtrime stilistike”. Tregimi është botuar në librin “Udhëtimi i fundit”, Dukagjini, Pejë 2001)


PËREMRAT VETORË
(Sipas një fotoje, 25 vjet më parë)

UNË rrallë i shpupuris letrat, fotografitë e shkresurinat e moteve të shkuara. Por, i shpupuris ato kur më shpupurisin kujtimet ose, më drejt, kur më përmend vetmia me të trokiturat e saja të forta në membranën e kujtesës. Mbase këto të trokitura i kam dëgjuar për herë të parë që atëherë, para njëzetepesë vjetëve, para një çerekshekulli, kur këndohej kënga për katër copat e byrekut të Usta Muratit, që bënin dy lekë, por që këngëtari i konvertonte në dy pare. Ishte një ditë tetori ajo, një ditë mulate që herë ngjante me verë e herë përbaltej me verdhimë vjeshtës. Unë sapo kisha blerë këpucë të reja. Ishte hera e parë që i mbathja dhe ishte hera e parë që, ndryshe nga të tjerat, nuk po ndihesha më i kamur, por më i varfër. Ndoshta ato çaste kam provuar për herë të parë ndjenjën e vetmisë. Jo shumë larg meje, në oborrin e shkollës që dikur kishte qenë kazermë, pranë një akacieje qëndronte fotografi duke afishuar punën e tij me aparatin në duar. M’u duk si vetë shpëtimtari.
TI nuk ishe i sojit të atyre që u pëlqenin fotografitë, por nuk ma prishe. Madje u pajtove aq natyrshëm sa kushdo që nuk të njeh mund të mendojë se e bëre me kënaqësi. Për këtë gjest të kam pyetur shumë herë të tjera më vonë dhe ti gjithnjë je përgjigjur, poaq natyrshëm, si të mos kishte asgjë të veçantë. Tashti e kuptoj se ashtu siç ke pozuar para fotografit, ke pozuar edhe para nesh e vetvetes. Jam shumë i bindur se në ato çaste edhe ti i ke dëgjuar brenda vetes të trokiturat e frikshme të vetmisë dhe, pëlqimi për të bërë fotografinë, s’ka qenë veçse rezistenca e parë e luftës së pashpallur.
AI u ndodh fare pranë nesh dhe, sado që nuk kishte blerë asgjë, e vizatoi një buzëqeshje në fytyrën e tij të gjerë duke u drejtuar nga dielli si një luledielli në arat e kooperativës. Veprimi i tij i dha shkas fotografit, sado që ne ende nuk kishim vendosur që ai të vinte drejt nesh. Madje ai menjëherë zuri ta rrotullonte aparatin duke fiksuar pozicionin, largesën, drejtimin dhe, seç lëvizte në ato rrotëzat e vogla të tij. UNË, TI dhe AI po bëheshim gati të futeshim në vrimën e zezë të kozmosit të aparatit. Edhe ai me buzëqeshjen e vizatuar në fytyrë, siç e vërej tashti, përpiqej të tallej me frikën e vet para të trokiturave të vetmisë.
AJO kërceu si një panterë midis nesh në çastin e fundit para se ta shtypte butonin e fiksimit fotografi. Madje, futja e saj e papritur midis grupit (ishte rast i rrallë që një vajzë të pozonte midis një grupi djemsh para aparatit fotografik), e bëri tjetrin të hamendej. Ai uli kamerën ngaqë deshi të bindej me sytë e vet se midis grupit kishte edhe një vajzë. Unë shikova këpucët e mia të reja, ndjeva prekjen e ngrohtë të krahut të saj dhe trokitjet e dridhshme dhe të shpeshtuara të frikës së vetmisë. Duke e shëtitur mendimin nëpër një konstelacion të tillë ishte kryer akti i fotografimit dhe Njeriu me kamerë po largohej ngeshëm drejt akacies ku pak më parë e kishte varur çantën e tij të zezë. Pak më vonë më duket se formoi një melodi me fishkëllimë, gjithsesi diçka të përvajshme, pa asgjë heroike. Pamja e pakmëparshme ishte zhbërë si një imazh mjegulle. Mund t’i jepje çfarëdo forme mosqenies së saj, poaq sa mund të konturoje një ëndërr të para shumë vjetëve.
NE më kurrë nuk do të bashkoheshim në atë mënyrë, si atë ditë, para njëzetepesë vjetëve, dhe kurrë nuk do të merrej vesh se ai ishte një bashkim i yshtur nga të trokiturat e frikshme të vetmisë, dhe kurrë nuk do të merrej vesh se po kërkonim mbrojtje brenda vrimës së zezë të kozmosit të aparatit, ose do të merrej vesh që në të parë dhe nga secili, po askush nuk do të denjonte ta shqiptonte atë të vërtetë. Thua se e vërteta e frikshme prodhonte vetë frikën!
JU provuat një herë që të preknit së paku për së kithi të vërtetën e atij çasti, por më vonë u tërhoqët dhe unë edhe tashti, pas kaq vjetëve, nuk e kam të qartë nëse prova juaj qe thjesht një kureshtje apo një jonizim i frikës së vetmisë që u bart nga fotografia e grupit tek secili prej jush, apo anasjelltas, nga secili prej jush tek fotografia? Nganjëherë më teket të mendoj se grupi ishte vënë para skuadrës së pushkatimit. Në sytë e secilit lexohet fataliteti. Ajo frikë është diçka që ngjit dhe nuk shqitet dot. Më në fund një dite mulate mund t’i ngjitet shumëçka, po kujtimit të asaj dite nuk i shqitet asgjë. Madje as pas një çerekshekulli të kësobotshëm.
ATA as që i lëkundi një gjë të tillë. Madje krijohej mbresa se duke kënduar këngën e byrekëve të Usta Muratit, me çmim të konvertuar, ata këndonin serenadën më të këndshme dhe më të hareshme të shekullit brenda oborrit të asaj shkolle-kazermë, ose të asaj kazerme-shkollë, që nxirrte mësues për fëmijët e shqiptarëve. Sa mbaronte kënga shtohej ndjenja e urisë dhe ti kishe ndjesinë se diku në fund të atij oborri ndodhej furra e ustait me byrekët që avullonin. Byrekë që kurrë s’i kishim parë, madje as në ëndërr. Po ama ata, tok me Usta Muratin, ishin diku në prapavijën e asaj fotografie të grupit, ishte avulli i sapodalë nga furra ose, më në fund, ishte sfondi i përfytyruar nga shtysa e urisë dhe e shijes së paprekshme.
ATO e sheshuan menjëherë ndjenjën e xhelozisë për shoqen e tyre dhe e bënë kumt kurvërinë e saj vetëm pse Ajo ishte futur në fotografinë tonë. Në fakt edhe Ato, secila syresh, kishte provuar të trokiturat e frikshme të vetmisë, por nuk e kishin pikasur si membranë mbrojtjeje vrimën e zezë të kozmosit të kamerës. Tashti e shoh qartë se sa e kotë ka qenë përpjekja jonë për t’u përpirë nga ajo vrimë e zezë harrese a përjetësie. Në foton e grupit ku jemi fshehur në mënyrë publike UNË, TI, AI dhe AJO nuk mungojmë as NE, JU, ATA dhe ATO dhe, në qoftë se sot, pas njëzetepesë vjetëve emrat janë të tjerë, trokitjet e frikshme të vetmisë janë po ato dhe godasin me ritëm më të tmerrshëm se të trokiturat e vdekjes. Së paku kështu dëshmojnë përemrat vetorë nëpër ushtrimet stilistike të artit e të jetës.
_________
(Drenicë, 1996)




GRUA
(Tridhjetë vjet më vonë)

E mërkura e tretë e tetorit të vitit të fundit të shekullit që shkoi po i dendte dhe po i dyndte njerëzit e të gjitha racave të globit në ish-rrugën “Vëllazërim-Bashkim”, e cila, para dhjetë vjetëve u bë “Kralj Petar”, kurse tashti dikush ka vënë një tabelë të llamarintë me një shkrim të përdredhur “Rruga: GJASHTË LISAT E LIKOSHANIT” (topos i një beteje të ashpër ndërmjet UÇK-së dhe Policisë serbe në Drenicë). Më dukej se çdo i dyti kalimtar mbante në supe rripin e aparatit fotografik. Ngutej sekush të kapte pamjet e fundit të mbetjeve të luftës. Pamje që hyjnë në vrimën e zezë të kozmosit të aparatit (në ç’botë do të shfaqen ato, vallë?). Se ç’më kujton kjo?
Papritmas në supin e majtë ndjeva një ngrohtësi prekjeje. Ishte dora e një gruaje. Ishte AJO. E tëra që më erdhi ndërmend t’i thosha qe:
“Po ti, nga u shfaqe kështu?”.
“Nga vrima e zezë e kozmosit të frikës dhe të vetmisë” – tha AJO.
“Atëherë ishe një vajzë çapkëne” – e ngacmova.
“Tashti jam një grua çapkëne, - ma priti AJO, - po lëri moralizimet!”
Ne zumë të ecnim kuturu drejt orëve të errëta të së mërkurës së tretë të tetorit, pa ndjenjën e frikës. Pamja jonë fokusohej në aparatet e kamerave. Një burrë dhe një grua nesër mund të shfaqen në të katër anët e botës, në tv, në revista të ilustruara, në vinjetet e shisheve të verës së Rahavecit apo në reklama konservash të sardeleve.
Lamë prapa ish-“Vëllazërim-Bashkimin”, ish- “Kralj Petrin”, “Gjashtë lisat e Likoshanit” dhe u futem në pyllin e një pasioni të parendomtë.
Rrotullimi i planetës GRUA në orbitën tridhjetë-vjeçare përmbytte frikën, vetminë, kufijtë, shtetet, diktaturat.
AJO.

(Prishtinë, 2001) 


________________________
Marrë nga profili i autorit në FB

Donnerstag, 7. März 2013

Tregime nga Brahim Avdyli

 
BRAHIM AVDYLI
 
Lëndina e mallit
 
Erdhi një kohë kur nuk më ngohte asgjë. As bukuritë e rralla të vendit ku jetoja, as takimi me qytetarë. Në mendje më vlonin kujtime, vende e ngjarje që mezi arrija t’i lidhja me njëra-tjetrën apo t’i sistemoja që të mos më mundonin. Përkundër përpjekjeve nuk kaloja pa plagë, pa dhembje. Më dukej se kisha një etje të madhe në brendinë time. As cigaret që kisha filluar t’i pija njërën pas tjetrës nuk më ndihmonin. Në biseda me ata që më rrethonin kisha filluar të shfaqja shenja padurimi që shoqëroheshin me ngatërresa të papritura. E kisha mbijetuar vitin e pestë të mërgimit. Jeta në dhe të huaj i ka patjetër plagët e veta. Ata që nuk e kanë përjetuar nuk mund ta kuptojnë.

Në fillim njeriu planifikon diçka. Ka ëndrra. Shpreson. Dëshiron të bëjë këtë apo atë. Kërkon rrugë e shtigje të mundshme. Njeh gjithnjë diçka të re. Nuk ka kohë të merret me veten dhe as të shikojë shportën e rezultateve të veta. Vështirë gjen kohë për të llogaritur atë që ka dashur dhe atë që ka bërë.

Dikur detyrohet të ulet. Detyrohet të bëjë një logari të thjeshtë me vetveten. Të shikojë rrugën që ka lënë. Rrugën nëpër të cilën nuk mund të kthehet më pos mendimeve që i sjellin ndonjë detaj, ndonjë pamje, ndonjë ndodhi të ngelur në kujtesë.

Kjo është koha kur njeriu fillon një luftë të pashpallur. Të luftosh me vetveten është shumë vështirë. Vjen një moment kur të pengon çdo gjë përreth. Ndjenjat ngatërrohen në mënyrë të pashpjegueshme. Gjërat që dikur të kanë ngrohur tashmë të pengojnë. Edhe lulet, era, miqtë, bukuria. Kur të përshëndesin të duket sikur po të provokojnë.

Kështu filloi tek unë viti i gjashtë i mërgimit të fundit. Pesë vjet qenë bërë që nuk kisha shkelur në tokën stër-gjyshore, në atdhe. Ishte e pamundur të kaloje kufirin e Shqipërisë e të ktheheshe në vendlindje. Gjendja qe keqësuar shumë, por kryengritje të armatosur në Kosovë nuk kishte. Të kaloje kufirin i vetmuar ishte e pamundur. Mund të lije kokën pa e kaluar atë vijë të mallkuar. Edhe po të arrije në shtëpi nuk çmalleshe dot pa të zënë veglat e urryera të pushtetit. Nuk ia vlente që të ndërmerrje një aventurë të tillë dhe të lije kokën në kohën që të tjerët kanë nevojë për ty.

Këtu do t’ju flas për një copë truall që rastësisht u bë pjesë e atdheut tim, larg vatrës stërgjyshore, në mërgim. Për një copë truall të braktisur që rastësisht kishte mbetur ashtu siç ishte dhe që askujt nuk i pëlqente si mua.

Isha nisur në mbrëmje me një bagazh të rëndë mendimesh nëpër rrugicat e epërme të lokalitetit deri te pylli. Në fillim më pëlqente të ngjitesha në atë pjesë. Shikoja fshatrat përposh deri te liqeni. Pastaj sillesha përreth pyllit mbi Wittenbach-Kronbühl e ndonjëherë deri te Peter-Pauli. Atje lart ishte një kopsht shtazësh të egra. Zogjtë nuk i dinin hallet e mia dhe cicërinin pa pushim. Kaprojt më shikonin butësisht si miq të mirë të një bote tjetër. Ndonjë urith apo vjedull më afrohej deri te këmbët. Kuptohet, shtazët nuk më urrenin. Ato nuk pyesnin nëse unë isha refugjat apo nëse kërkonin organet policore që ta lëshoja Zvicrën.

Mendoja se nuk kisha lënë shteg pa kaluar nëpër ato kodra. Jam kthyer i mbushur frymë e i lodhur që andej. Kisha shkruar ndonjë varg poezie nën degët e breut, të ahut a të ndonjë lisi tjetër. Kisha rënë shtigjeve të shënuara për atletë përmbi strehimoren e të verbëve nëpër Brughalden e Brugwalstrasse deri te porta ime. Më dukej se e njihja pyellin në tërësi. Dora njerëzore kishte vënë vulën e tij të djersës kudo. Të gjitha llojet e drurëve i kisha të njohur. Shpesh i kundroja me kureshtjen e njohësit. Në fëmijëri kisha bredhur ditë të tëra pyjeve. Nuk më tërhiqte asgjë e bukur. Kaosi i brendshëm po hidhte rrënjë nëpër hullirat e shpirtit të shqetësuar.

Një ditë u ndala nën fushën e strehimores së të verbërve në rrugën Brugwaldstrasse. Në anën e poshtme po ndërtoheshin ca pallate të reja. Në anën tjetër qe një lëndinë e braktisur që ndahej nga rruga me një seri shelnjesh. Ma kujtoi sadopak pamjen përposh livadhit të shtëpisë sime dhe kjo më bëri të ndalem. U kujtova kur i merrnin degët e shelgut dhe prej lëvozhgës së lëngët të tyre bënim brirët prej lëvozhge, ndërsa prej degëve të holla filikaçat e drurit. Isha mjeshtër në punimin e tyre.

Këtu u ndala. Ula një degë shelgu duke e kundruar me vëmendje. Vetëm me trup qëndroja aty. Pjesa tjetër e qe-nies sime ndodhej në vendlindje, në tjetër kohë dhe hapësirë. Më ranë ca pika loti. Dëgjova si në ëndërr hapin e dy pleqve në rrugë, por as kjo nuk më shkëputi nga udhëtimi im shpirtëror. U përpoqa të shihja në pasqyrën e vogël të lotit veten time duke lozur apo duke i rënë bririt të lë-vozhgës së shelgut së bashku me vëllezërit e mi. Tutje lopët tona hanin barin e ri të livadhit pranë shtëpisë. M`u bë se po e ndjeja dihatjen e tyre të shpejtuar duke ngarendur pas barit. Më bënë të dridhem tingujt e një këmbane. Në rrugë u ndalën ca të tjerë. Kisha frikë mos më bezdisnin dhe mos plaste ndonjë ngatërresë. Përballë kisha një tabelë që dëshmonte pronësinë private të truallit dhe ndalonte kapërcimin e telit rrethues të lëndinës. Nuk prita gjatë dhe kalova telin. Kalova grumbujt e hedhur, pjesën e shpërdarë të tyre dhe arrita në mes të lëndinës.

Ishte një pasdite e nxehtë e fundmajit. Toka lëshonte avull të ngrohtë. E ndjeva veten si në lëndinat e Pllanikut pranë Radenit përtej fshatit tim apo si në Morinë të Epërme, në lëndinat afër Bokës. Pashë disa fije të gojëfilit, pashë një dëllinjë të egër pranë një shkëmbi ngjyrë kafe si shkëmbinjtë e Bokës sonë. Tutje, vende vende, ki-shte ngritur kokë lulegomari, siç e quanim ne të rinjtë një bimë ngjyrë hiri në të gjelbërt me fletë të trasha e të mëdha si fletë duhani. Ajo rritej me kërcyll të fortë deri dy metra në maje të së cilës ishte një dorë lulesh të ver-dha, fletëvogla me pluhurin erërëndë. Këtë lule e përdornim për të rrahur ujin e përrojeve kur zinin peshq me bar sepse era e tyre i trulloste ata dhe i nxirrte në sipërfaqe. Ishte hera e parë që shihja këtë bimë në Zvicër.

Eca si i trullosur nëpër lëndinë. Nuk e di në i lëshoja këmbët mbi tokë apo jo. Kisha frikë mos e dëmtoja atë bar të egër të mbetur si për inatin tim në atë truall. Aty-këtu kishte gufuar tërfoja e egër. Lidhci dhe bari i gomarit shtriheshin po ashtu. Ndonjë lule-boke lëshonte shtat mbi të. Kamomili të ngacmonte me erën e tij të jashtëzakonshme. Lulet e qenit që janë pak më të larta dhe pak më të hapura se kamomili e hijeshonin lëndinën. Tufë bubu-rrecash ngarendnin rrugëve të veta. Kolonitë e tyre gjëllinin së bashku me fluturat dhe insektet e llojllojshme.

Ajo pjesa e ngjeshur e tokës vende-vende e zhveshur ma përkujtoi oborrin e shtëpisë. Aty-këtu dalloja fletëpejzën e gjelbërt që përdorte nëna ime për të zbutur të thatin. Kur isha fëmijë vuaja nga i thati që më dilte në çdo vend të kofshëve. Fletëpejza përdorej për të lehtësuar të mbledhurat me qelb. Ajo mbushej me mazë të ngrohur të lopëve dhe vihej mbi pikën e skuqur të të thatit. Ç`kisha hequr si fëmijë? Ç`nuk kisha provuar për t’i shëruar të mallkuarët? Edhe pezhgvën e qerreve të drurit e përdorja.

U ula në mes të lëndinës. Qeshë bërë sërish fëmijë dhe lozja me guralecë. Oborri ynë ishte i mbuluar me të njëjtin bar. Kisha harruar se i kisha bërë tridhjetë e tetë vjet. Kërkoja nëpër bar portin e qelqtë që më kishte humbur. U shtriva në atë barë të egër dhe vetëm sa nuk ia plasa britmave. Hardhuca të gjelbërta e të përhitura liviznin andej këndej para syve. Sikur e ndjenë furtunën e dhembjes e të shqetësimeve të një fëmije të bërë burrë pa u kënaqur me lodra, pa u ngopur me tokën e tij, me prindërit, vëllezërit, motrat, fëmijët e lagjes. Të një fëmije të ndarë nga fëmijëria. Të një burri që tani ishte fëmijë (pas kaq vitesh) dhe po qante me lot edhe pse nuk kishte qarë as përballë sa e sa dhembjeve të përjetuara.

Dikur sytë kapën pjesën tjetër të lëndinës që shtrihej deri te pylli. Ishte një sipërfaqe kodrinore me shkëmbinj. Lugjet e saj kullonin uji moçalik nëpër të cilin ngriheshin barishtet. Në gji të pyllit moçali shndërrohej në një liqe të vogël me ujë të gjelbërt. Rretherrotull qëndronin kryelartë kërcejt e shevarit të ri.

Mbrëmjeve kur kthehesha në shtëpi, pas një rruge të gjatë të kaluar këmbë, mezi prisja t`i afrohesha fshatit të lindjes. Të gjithë ata që kanë qëndruar larg shtëpive të tyre dhe familjes e dinë si e përjetojnë rikthimin brenda hapësirës ku kanë bërë lëvizjet e para. Vendlindja, lagjja dhe trualli i shtëpisë kanë rol të veçantë në jetën e njeriut. Kjo është hapësira më e bujshme e mbushur me gjurmë e tinguj të paharruar. Në këtë vijë takoja disa herë pjesën moçalike. Aty ku fillonte kodra e madhe e Pllanikut në bisht të Rosujave. Në buzë të Radenit, në livadh të Mixhës Hazir, kishte po ashtu pjesë moçalike. Shpesh jam ndalur me zemër të ngrirë mbi një trung apo gurë për të dëgjuar orkestrën e bretkosave.

Tani u ktheva në përmasa të tjera gjeografike dhe kohore. Frymoj nëpër një shirit ngjarjesh dhe personash që janë shpërndarë hapësirës si hije. Unë flas me ta, çma-llem apo u rrëfej diçka me ngashërim. Edhe ata që kanë ikur nga kjo botë janë kthyer të më përqafojnë. Jam futur në ujë dhe përqafoj fletët e një verri. Nuk më ka rënë të shoh verra në këtë vend. Rrethit të moçalit kishin mbirë dhe rritur deri mbi kokën time. Sa verra kisha prerë në vendlindje për të mbijetuar, për të shitur apo për të pjekur gurët gëlqerorë! Buzë përroit tonë kishte trupa të më-dhenj verrash. Koha është ngrirë dhe më ka vendosur në kontura formale jetësore. Më kot përpëlitem të bëj të pamundurën për njerëzit e mi dhe të ardhmen tonë. Çdo gjë më dështon nëpër duar. Në mes meje dhe mundësisë është vendosur një mur i padukshëm dhe i pakapërcye-shëm. Më ngjan të jem mbyllur në një epruvetë gjigante qelqi në qendër të vëmendjes së të tjerëve si një objekt observimi. Gjatë tërë kohës të përcjellin e të përgjojnë të habitur me frymëmarjen tënde. Të shikojnë nga dritaret, nga rruga, nga zyrat, nga çdo anë e mundshme. Sjellja jote shpesh i provokon ata. I marr me mend pëshpëritjet e tyre të vazhdueshme. Nuk është e rastësishme që të quaj-në me emra të ndryshëm. Ndonjëherë veten e shoh të mbushur me etiketa tekstet e të cilave nuk i kuptoj.

Dikur u shkëputa nga verrat dhe kalova mbi vijën e ujit që kullonte. U ngjita në rrasën e shpërlarë të gurit më të lartë dhe u ula mbi të si në gurët e Pllanikut. Nga kodra e tij vëzhgoja deri në orët e vona të natës rrethinën përposh ku shtriheshin fshatrat e Rekës së Keqe. Më pëlqente të ulesha në kodrën e parë të Pllanikut dhe të shikoja ultësirën gjashtëmbëdhjetë kilometërshe deri në Gjakovë. Meditoja shpesh aty nën dritën e artë të hënës. Me sytë e mendjes sime përpiqesha të dalloja dukjen e shtëpive. Në atë hapësirë nuk kisha lënë shenjë të paqartë. Shpesh kam udhëtuar poshtë për të hulumtuar nga afër ndonjë pikë që nuk arrija ta dalloja nga larg. Nuk jam ngopur kurrë me atë vështrim.

Në anën tjetër të asaj pike shtriheshin lagjet e fshatit tim, gryka e vargmaleve përposh Shkëlzenit të Gashit që zbrisnin nëpër gurin e Molliqit apo kodrinat e gjelbëruara të fshatit dhe të Bokës së Morinës. Për sytë e mi nuk kishte pamje më të bukur se kodrinat e këtij fshati në pranverë kur lulëzonin pemët. Çdo stinë aty kishte bukurinë e vet. Përtej vijës së kufirit shtrihej Malësia. Kisha qenë me këmbët e mia deri në Lug të Thanës. Kamenica nuk shihej tërësisht pos lëndinës së madhe rrumbullake plot bar në mes të pyellit, në të cilën nuk ishte e lejuar të futeshe se dënoheshe për shkeljen e kufirit.

Këtu në dhe të huaj i ngjan më shumë një kërmilli që zvarritet. Zvarritja jote e ngathtë dhe e qullur në lëngata shpirti zgjon ndjenjën e neverisë e të përbuzjes. Nuk është çudi që shpesh na urrejnë, na përbuzin, na përqe-shin. Sot unë jam kthyer në një krijesë qesharake dhe të neveritshme. Trupi im nuk përkon aspak me përmasat nëpër të cilat përpëlitet shpirti. Cili është ai që mund të më shohë me simpati apo dhembje? Cili është ai që më kupton? Këta njerëz ndoshta nuk janë larguar nga vendlindja, nuk e kanë ndjerë asnjëherë mungesën e atdheut, mungesën e ambientit në të cilin kanë ardhur në jetë, hapësirën në të cilën kanë hapur sytë, nëpër të cilën janë rritur, kanë qarë apo kanë qeshur!

Kisha qëndruar gjatë në të njëjtin vend. Nuk e di sa lot kishin rrjedhur, por këmishën e kisha të qullur prej tyre. Sigurisht se ata kishin rrjedhur pa u diktuar. Kisha mall të grindesha me njerëzit e mi! Kisha dëshirë të më hidhe-shin fëmijët mbi kokë, të më zinin për flokësh, të më kafshonin me dhëmbë, të më gërvishtnin deri në gjak, të m’i shkulnin veshët!

Dua të jem atje pranë tyre, në dheun tim, në të drejtën e natyrshme që të jetoj aty ku u linda! Po si!? Armiku ka zënë shtigjet e lirisë, ka dhunuar këtë të drejtë dhe të drejtat e tjera! Më ka detyruar të iki, të shpërngulem, të futem në këtë epruvetë të vdekjes së ngadalshme dhe torturuese.

Tani kam pranë vetëm hijen e njerëzve të mi! Hijen që më përcjell kudo, që ditën më djeg e natën më vret pa mëshirë! Hijet me të cilat flas kot sepse nuk më përgjigjen!

Koncerti i madh i bretkosave kishte filluar. Simfonia e gjallesave me morinë e tingujve magjikë më kishte marrë me vete. Grumbulli i cigareve të pira ishte rritur nën këmbët e topitura. Mbi atë gurë do të lidh shumë plagë të zemrës dhe do të pëshpëris qindra ëndrra të bjerra. Aty do të qëndis ditarin e pashkruar të dhembjes sime, të vetmisë, të braktisjes, të mallit. Do të loz qindra herë aktet e pashkruara të një drame të cilën asnjë spektator nuk do ta shohë veç gjallesave të imta të Lëndinës. Ndoshta as vetë perëndia!

Ishte bërë tepër vonë. U ngrita ngadalë dhe siç isha tërë baltë u ktheva në banesë. Gjumi më zuri në ulëse pa u zhveshur. Kur u ngrita në mëngjes kisha përshtypjen se gjatë tërë natës e kisha braktisur trupin dhe me shpirtin e nxjerrë nga lëvozhga kisha udhëtuar në Kosovë. Kisha bindjen se i kisha parë të gjithë: prindërit, vëllezërit, motrat, shokët, miqtë! Kisha fluturuar nëpër vendlindje deri në afërsi të mëngjesit si një frymë e lehtë.

Që prej asaj kohe ajo lendinë e braktisur u bë pjesë e rëndomtë e shëtitjeve të mia. U shndërrua në një portë të madhe prej nga dilja prej vetes për ta takuar atdheun.

Aty hyja e dilja në ferrin e vetmisë.

Rastiste të më afrohej ndonjëri nga pleqtë e lagjes. Pinim cigare dhe këmbenim ndonjë fjalë. Ata e kishin regjistruar orarin e futjes sime në lëndinë.

-Kjo është e vetmja portë nëpër të cilën futem mister-shëm në vendlindje! - ua shpjegoja atyre. – Prej këtu futem në atdhe!

-Aha! – habiteshin ata. - Të kishe të holla do ta bleje! Për fat të keq është përfshirë në plan ndërtimi! Nuk shitet! - ma kthenin.

-Deri atëherë më shërben kështu siç është! - ua ktheja.

-Ka pjesë shumë më të bukura andej! - shpjegonin shpesh.

-Jo, ato nuk ma krijojnë këtë gjendje! Kjo është e ve-çanta! – ua përsëritja unë.

-Çudi! Nuk sheh diçka të bukur këtu! - vërenin.

-Mua më pëlqen! - ngulja këmbë.

Largoheshin ata duke më lënë të qetë në hallet e mia. E kisha ulur në lot atë lëndinë. Ishte bërë pjesë imja. Ishte atdheu im i dytë, poaq i shtrenjtë sa edhe i pari.

Tani nuk ekziston më në formën e parë. Me lotët e mi është bërë pjesë e atdheut, lëndina e mallit tim.

Ajo tashti është zhdukur nën godinat e shumta.


Kronbül, dhjetor 1997.
 
 
 
 
 
 
Ëndërr e ligë

Nuk ishte lojë. Ishte njëmend. Krijesa të tmerrshme më kishin vënë para vetes dhe më ndiqnin me urrejtje.
Nëpër errësirën e plotë shihja vetëm maskat të ngjyera me fosfor që të kallnin datën. Tiparet shtazarake të fytyrës që shfaqeshin në maskë, vibronin tmerrshëm nëpër ajrin e trazuar dhe me tymnajë nga dihatja e fryrë e ndjekësve. Dukej sikur në brendi të atyre gropave të rrethuara me ngjyrë shpërthente një zjarr i tymi nga skutat e thella të ferrit. Në lëvizje të shpejtuara, gjymtyrë të padukshme shtrëngonin vegla të llojllojshme masakrimi dhe i vetëtinin me kërcënim drejt meje.
Dihama dhe hapat e rëndë dëgjoheshin gjithandej mbi tokë. Para tyre kërcente ndonjë gur apo copëz druri, që rrokullisej pas këmbëve të mia të lodhura që tentonin të iknin para vrullit të gjuetisë së papritur.
As yje as hënë në hapësirën e ngrysur të qiellit. Nuk e di a kishte vërtet qiell apo unë vrapoja nëpër korridoret e ngushta të ferrit. Nëpër atë hapësirë që më dukej tepër e ngushtë, mezi po ngopesha frymë me mushkëritë e shtrydhura nga tensioni i ikjes. Veshët më oshëtinin. Asnjë shtrojerë ku mund të fshihja kokën dhe të shpëtoja nga ai tmerr. Kisha përshtypjen se kthetrat e gjata të shkatërrimit vetëm sa nuk më kishin mbërthyer. Jepja me të gjitha forcat për të bërë të pamundurën. Më kishte mbërthyer një mendim i ngrirë:
„Ik! Ik! Ik!Ik!“...
Po ikja. Nuk e kuptoja fare si mund të lëviznin gjymtyrët e tendosura. Kisha një gur të madh mbi kurriz dhe zemrën e fryrë nga të rrahurat e shpejtuara. Nuk e dija nëse kjo gjendje po zgjaste me shekuj apo shekujt qenë ndalur në një pikë.
Nuk e kuptoja përse askush nuk më ndodhej pranë. Përse kisha mbetur kaq i vetmuar? Dikush ua kishte hapur shtegun atyre t’i riktheheshin përndjekjes! Që kur i patëm përzënë nga ëndërrimet, dikush përpiqej t`ua hapte këtë shteg. Qenë ata që masakruan mijëra gra, pleq e fëmijë të pafajshëm.
Dikur, sytë e hapur tej mase, kapën turbull kurrizin harkor të një gremine. Nuk pata kohë të mendoja tjetër pos se duhej dhënë me tërë forcën për të kapërcyer atë greminë, për gjërësinë apo thellësinë e së cilës nuk kisha njohurinë më të vogël. Në çaste të tilla çuditërisht të shkurta, njeriu nuk ka kohë të mendojë mbi përmasat apo pasojat e të pamundurës.
I dhashë me rezervën e fundit të forcës që ngjallë shpresa për të bërë të pamundurën! Ishte fati që më ndihmonte t’i shpëtoja masakrimit çnjerëzor që më priste nga krijesat e përçudshme të dhunës! Ata qenë betuar se do të më piqnin të gjallë e do të më copëtonin. Ç’mekanizëm urrejtjeje!?
Meqë kisha guxuar të ngre dorë kundër makinerisë shkatërruese të tyre, kisha mbetur si trung i tharë. Aty përfundoi mendimi, lëvizja e gjakut, frymëmarrja. Isha i vendosur të prekja vdekjen me gishtërinj të ngrirë në hapësirë.
Papritur rashë mbi diçka të butë, të lagur që dukej si një bashkë e dendur. Aty u ndez sërish jeta në mua dhe u lirova nga ajo frymë e helmuar. Nëpër honet e thella të greminës ndjeva klithjet e pashpresa të ndjekësve që po rroposeshin nëpër katrahurën e shkatërrimit. Aty, ndjekja mori fund.
U ngrita pip në këmbë dhe me kënaqësi e padurim thitha ajrin e freskët të shpresave. Befas, qielli shpërtheu. Një hapësirë dritash derdhi pikëlimin e artë të yjeve. Ishte ag përrallor.
Vështrova drejtë pafundësisë. Para meje hapej një fushë e gjërë e veshur me kostum pranvere. Aromë mrekullisht joshëse dhe e këndshme shpërndahej rreth e rrotull meje duke më përkëdhelur si foshnje. Zura të vrapoja hovshëm nëpër atë hapësirë të pafund bukurie. Kërkoja të shihja me sy shtëpinë time. E dija se ajo duhej të ishte diku midis gjelbrimit. Dikur filloi të më mundojë fakti se askund nuk e shihja murin e bardhë të shtëpisë ndëmjet pemëve. Filloi të më mungojë çdo hollësi e trollit të lindjes, madje edhe vetë gjethet e thara të gështenjave mbi tokë. Kërkoja gurgullimën e përroit poshtë arës, lëvizjen e degëve të qershisë nga era, zhurmën e gurrës pranë gardhit të oborrit, zërin e fëmijëve, cicërimën e zogjve, të lehurat e qenit...
Nuk e durova këtë boshllëk të dhimbshëm! Malli po më digjte! Ia plasa vajit! Isha në gjendje të futesha nëpër zjarr, të digjesha i tëri dhe të kaloja prapë i gjallë në anën tjetër! Isha në gjendje të kapërceja sërish greminën e pamasë, vetëm që të ndodhesha atje ku kisha lindur, ku isha rritur, ku kisha qarë për të parën herë në jetë, ku isha kthyer dikur të vdisja në luftë me përdhunuesit e lirisë së tij.
Desha ta mbërthej veten me duart, t’i këputja gjymtyrët që lëvizën në ikje! Përse pata ikur?! Nga erdhi kjo shtytje?! Kush më kishte mashtruar?! Ç`vlerë ka kjo parajsë e pafund ku s’ka asnjë krua ose pus me ujë të ftohtë, asnjë gurgullimë përroi, asnjë cicërimë zogjsh, asnjë zë të fëmijëve, lehje të qenit të shtëpisë, madje as mure të bëra me gurët e dhembjeve tona apo të lyera me gëlqeren e djersës së ballit?! Para syve më qëndron pamja e atyre mureve të bardha ku mbetën shqiponjat. Mos ka mundësi të kthehen në korba të zez që hanë njëri-tjetrin?!
Kjo duhej të ishte ëndrra më e ligë që kisha parë ndonjëherë.
Nga hidhërimi i papritur hapa sytë. Djersa e kësaj ëndrre më ishte ngrirë në trupin e shpluar pa kujdes. Balli më ishte ftohur dhe zemra dukej sikur do ta shqyente koshin e kraharorit.
-Nuk do të iki kurrë nga dheu im!- u betova, duke mbushur ujë në pusin e shtëpisë.
-Nuk do të iki pa lënë kockat e fundit në luftë me të keqen!- u betova.
-Do t`ju pres këtu! Do t`ju hedh në greminën e pafund të ferrit! - i kërcënova.
-Ejani po deshët! Ejani! - e paralajmërova ordinë e djallit.
-Paj, as në ëndërr nuk mund të ktheheni!- ua mbylla shtegun e fundit.
E kisha me gjithë mend. Nuk isha në gjumë. Nuk kisha më të bëja me atë ëndërr të ligë, që rastësisht arriti të përvidhej nëpër pritat e fjetura të shkëmbinjve. Ma-shtrimit ia grisa plafin e turbullt të mendimeve. Tani, do të jem orë e zgjuar në pragun e shtëpisë!
Nëse doni të dini më shumë për Të ligën, shpaloni vragat e dhimbshme të një kohe, hapni varret e plagëve tona të dikurshme, shfletoni tragjeditë e shkruara dhunshëm fletëve të së kaluarës dhe kuptojeni se vdekja vjen, në fillim me trëndafil në dorë e buzëqeshje të shtirur, për të zënë pritat e ditëve!
Ky është shpalimi i dhembjes së pafund! Ndoshta, kështu ndodh!
 
 
 
 
Pa diell dhe liri
 
Qielli i errët pa yje e pa hënë e kishte mbështjellë me pafundësinë e tij, prandaj i dukej vetja shumë i ndrydhur nga një torturë e tillë. Yllin donte ai, yllin që t`i shndriste në skaj të horizontit. Të dehej me shkëlqimin e tij, ta ndjente veten të çmallur, të mos thoshte bota “ai nuk ka yll”, “ai nuk ka fat”! Sa modest dhe i përvuajtur! Vetëm një xixëllimë ylli në qiellin e jetës ! Se mos është pak?!
Kotësi! Qielli ishte i huaj dhe yjet e atij qielli s’e përfillnin fare. Kur i nevojiteshin për t`ia ngjallur durimin i fshiheshin. Kur i shikonte me admirim e pështynin me përbuzje. Kur pëpiqej ta mirëkuptonte shpërfilljen e tyre të heshtur dhe t`i hiqte nga mendja, i ndizeshin si një pikëçuditëse gjigante. Andaj e urrente atë qiell-plaf të turbullt e të papërcaktuar. E urrente dhe grindej në heshtje, ndërsa tensioni i nervozës ia shalonte gjakun e arsyen dhe humbiste nëpër dofarë pyjesh të panjohura të mendimeve prej nga mezi dilte në tokë të hapur. Kur dilte ishte aq i lodhur dhe i rreckosur, sa zemra i dhimbte dhe i pikonte gjak.
Këtë mbrëmje të vonë, i përfshirë nga shqetësimi e kishte harruar gjoksin e hapur para thikave të ajrit që e shponin si t`u tekej. Kaloi nëpër kthesën e parë, nëpër të dytën, të tretën. La udhën kryesore dhe u fut nën urën mbi të cilën kalonin binarët e trenit. Pastaj u gjend shiritit të ngushtë të asfaltit përmes misërishteve, që shpiente në fermën e Joppinnit, në fushën përtej rrugës kryesore të Riazzino-s.
Fëshfërima e kallinjve nëpër errësirë dhe era e misrit të ri i ngjalli ndjenja të forta. Ai deshi të flinte dikund pranë kësaj hijeje të padukshme të jetës, të cilën e ndjente aq thellë, por nuk mundi ta përcaktonte se prej cilës fletë vinte. I rrëmbyer i tëri, u mallëngjye aq sa për pak zuri të qante! Iu kujtua fëmijëria e tij, një jetë e tërë. Ara e tij dhe koha kur mbulonte këmbët e zbathura me dheun e përvëluar për ujë. Iu duk se e ndjeu atë valë mbi majet e gishtërinjve. Një valë e tillë e përshkoi nëpër tërë trupin. Ndjeu menjëherë shpresën e fëmijës që ngopet me mendimin se së shpejti do të rriten kallinjtë e misrit. Nëna do t’u piqte kallinj! Nuk do të ndjenin uri! Do të kënaqeshin duke lozur! Oh, sa të ëmbël janë shtalbat e vendlindjes! Vetëm kujtimi për ta t’i djeg buzët! Hej, jetë e shkretë! Ndonjëherë i kafshonte pa u pjekur. Buka e kollomoqit mezi përtypej në verë. Përsheshi i bukës kallamboqe, me pak kos dhe shumë ujë, na e zhvishte lëkurën e qiellzës. Ashtu bëhej. Ishim të varfur, popull i shtypur e i shpërndarë !
Njeriu ndjen nevojë të madhe për kujtimin e së kaluarës! Hajdar Delia e shpaloste shpesh fëmijërinë. Fëshfërima magjike e kallinjve e shpinte në kujtime. Atëherë me të atin ujiste arën përposh shtëpisë. Në atë fshat malor gjendeshin pjesë të rrafshta me të cilat lidhej ekzistenca e malësorëve. Ujë kishte pak. Për të bëheshin ngatërresa. Babai ishte i vetëm dhe duhej t`i ndihmonte. Mbante fenerin e vajgurit dhe ruante presat. Nganjëherë dremiste në vijën e ujit dhe ëndërronte lumturinë, duke e përkundur lodhjen me aromën e shtrenjtë të tokës së lindjes. Uji e guduliste nën këmbë dhe me ftohtësinë e tij ia fuste të dridhurat. Duke i kujtuar ato gjëra iu bë sikur ndjeu nëpër gjumë zërin e thirrjeve të të atit nëpër hapësirat e errëta të natës. Një gjysmë zëri. Kjo e bëri t`i përloteshin sytë. Sa keq! Jeta nuk përsëritej! Njeriu ka nevojë për të kaluarën! E bëri të përlotej dashuria për erën e dheut të lindjes! Fshehtësia e tokës! Ajo fshehtësi që e bënte edhe burrin fëmijë në një dhe të largët, në një natë të errët, nën një qiell mospërfillës.
Kur iu shterrën përmallimet iu kthye mendimeve konkrete. Athua ka pasur ende fuqi plakushi të mbillte arën? As e mbjellë nuk paguante djersën.
Shiriti i asfaltit zgjatej nën rrotullimet e pedaleve. E shikoi dhe kujtoi baltën pranë arës së vet.
“He, ç`botë e poshtër! shfryu.
Vetja iu duk i vogël të matej me botën. Nuk i pëlqenin kontrastet në mes të fateve, në mes realiteteve. Kur i përplaseshin hullive të shpirtit dhembja, dashuria, pikëllimi apo urrejtja, kthehej në një gur të heshtur dhe nuk merrej vesh se ç`erë e rrëmbyer ia rrëzonte plepat e shpirtit, se ç`furtunë përgatitej pas kodrave të mendimeve të pathëna. Ndizte cigaret një nga një, i thithte thellë si ta kishte cigaren e fundit. Ndonjëherë zemra i bëhej si një fëmijë i lënë në mëshirën e stuhisë dhe kërkonte në kraharor zgorin për t`u futur. Këto ishin momentet më të rënda të tij.
***
Me t`i ardhur vetmia deri në maje të hundës, ai rrokte fshehurazi bicikletën e vajzës së vogël të padronit dhe mësynte nëpër natë. Nisej nëpër lakoren e fushës përtej urës, rreth lumit dhe kthehej përmes fermave të Riazzino-s deri te bashkëfshatari i tij. Qanin hallet kështu e ashtu deri natën vonë, në një barakë druri, ku zor se mund të rronin kafshët.
-Mirë se të pruri zoti, Hajdar Delia! - ia priti bashkëfshatari me atë bujari e zakonshme të malësorëve që nuk i rrotullojnë vijat e trashëguara të jetës as në Paris. E zuri në befasi me meditimet e veta djaloshin në atë pjesë të oborrit që përfshinte drita e dritares së vogël në derën e barakës së drurit. - Hangërsh gjelin, n`e paça ! - u mahit ai.
-Hangërsh faqen e zezë thuaj, vëllai im! - iu përgjegj djaloshi me të shpejtë.
-Gajret, ore burrë, se qebesa katër vjet i bëra në këtë barrakë të zezë. Fillikat vetëm. Këtë vit u gëzova kur ia nise edhe ti. Thashë, nuk mërzitna tjetër. Hajde, hyjmë brenda, se të gjitha i rregullojmë!
-Nuk rregullohen këto punët tona për qindra vjet! Ne do të përpiqemi deri në fund!
-Po bre burrë, vetëm i dekni nuk ka çare!
Kur hyri në barakë iu duk sikur iu zu fryma. “Medet! -thoshte me vete. - Katër vjet burg janë këto, katër vjet vdekje, katërqind mijë ditë drame! Kush i dëgjon këto? Kush i rrëfen këto?”
“Medet! - shtonte me vete. - Rinia jonë dergjet plehërave të botës deri në skajet e dynjasë! Deri në Alaskë e Zelandë! Kush i rrëfen këto drama di ta zgjidhë tragjedinë!”
“Medet! - plaste në vete. - Atdheu gremiset pa bijtë e vet! Plaket i ziu atdhe! Rrudhet nga dyndjet e robërisë, nga shfrytëzimi, nga shtypja! Askush nuk di gjëmën t`ia thotë!”
-Kiamet! Të humbet fara e shëndetshme e epokave nëpër dherat e huaja! - i shpëtoi me zë dhe i ranë lotët. Bashkëfshatari u tremb. U nxi. Diçka nuk ishte në rregull.
-Ç`është me ty, o burrë! - e pyeti me të mirë.
-More po këta duan me t’i nxjerrë sytë dhe u duket pak! - foli ai duke dashur të mos ia hapte zemrën tërësisht. Njerëzit e thjeshtë mund të gabonin pa dashur. Armiku punonte fshehurazi. Bluante të ardhmen ende pa lindur.
-Ia kemi nxjerrë vetes ma së pari, po nejse... - iu bë krah edhe ai.
-Na i ka nxjerrë kafshata e padrejtësia, ore vëlla! – ia ndërpreu Hajdar Delia.
-Po nejse bre burrë, kryesorja kemi mbetur pa ato kokrra të dritës. Tash çka do tjetër?
-Vorrin! - ishte nxehur ai.
-S`po ta mbush syrin ky vorr për s`gjalli, a?! - e mby-lli diskutimin Osmani, ndaj si me ligj pllakosi heshtja. Dhe me krahët e fuqishëm i mbërtheu të dy. Ballit të Hajdarit zunë dhe u shtrinë do rrudha me bulëza djerse.
“Hëm! - bëri me vete. – Çka tha, more! A s`po ta mbush syrin ky vorr për së gjalli? Po, a varroset me dëshirë njeriu për së gjalli! “Varrin e zumë padashje ngoje! Varrin për së gjalli!“ –pëshpëriste duke i hedhur sytë anekënd barakës. Kuptoi torturën e mija netëve të asaj këngës së pakënduar. Ajo ishte një këngë nga “varri për së gjalli”. Në brendësinë e barakës ndiheshe si në brendësinë e një varri. Pa diell, pa liri, par frymë. Lagështirë dhe agoni si në një pus dhembjesh.
Bulëzat e djersës po i shkriheshin në një varg pikash. I shndërroheshin në rrëke. Si i humbur. Filloi të shpupurisë nëpër xhepa duke mos ditur se ç’kërkonte.
-Merre mindilin tim, obu! – i tha bashkëfshatari.
-E po, shpesh kur e lypi nuk e gjej! - mezi foli.
****
Shiriti i manjetofonit sillej pa pushim dhe shpërndante tingujt e një melodie të zgjatur me të përsëritura monotone. Pastaj filloi një këngë historike që të ngjethte me gjithë ato situata dramatike nëpër të cilat kalonte heroi. Së fundi nisi një këngë e shtruar dhe e zymtë mërgimi që më shumë i ngjante një dëshprimi sesa një kënge. Kur mbaroi, Osmani u ngrit ta ndërronte kasetën dhe, me trupin e tij rrumbullak e mesatatar, pothuajse e zuri dritën e llambës elektrike. Ajo varej mbi një tel që vinte deri te dollapi i drunjtë, i cili shërbente në vend të komodinës, vendosur pranë krevatit. Teli ishte futur nga dera dhe ishte mbështjellë keq rreth një gozhde në mes të plafonit. E gjithë kjo të kujtonte një lojë fëmijësh.
Se një barakë e tillë s`ishte paraparë për banim ishte e lehtë ta kuptoje. Madhësia që kishte dhe rraqet e vendosura në të qartësonin çdo gjë. Sa ta shihte “padronen” e Osmanit, njeriu e kuptonte se ç`shpirt “i mrekullueshëm” fshihej në atë krijesë. Më në fund, fytyra e përvuajtur e Osman Avdylit tregonte qartë lojërat e fatit.
Familja Joppini nuk ishte aq e pasur. Ata kishin një stallë të mesme dhe nga bujqësia nuk ndahej aq mirë. Burrit s`ia donte fort shpirti punën. Ai kishte ca halle të tjera. Gruaja i qe neveritur deri në maje të kapuqit. Ia kishte lëshuar udhën. Së shumti punonte domatet në ndonjë pjatë mezesh. Visheshin thjesht, fshatarçe, me një kapuq fëmijësh të thurrur në krrabëza dhe çizme të gjata peshkatarësh. Shtëpinë e kishin të mirë, por të papastër. E shoqja e tij ishte një komandante e tmerrshme. Ajo kishte dëshirë të shfrynte dufin mbi një mashkull. Hajdarit ia zgjonte inatin. Ruhej që në atë shtëpi të mos takohej me dy persona: me plakën, të cilën e urrente dhe me vajzën e tyre, një fatkeqe shkurtabiqe me të meta psikike. Kur e sillnin në shtëpi nga sanatoriumi, të dielave, nëse ndodhej në barakë, Hajdari nuk luante nga vendi deri në fund të kohës së lirë. Ajo krijesë fatkeqe ia copëtonte zemrën. I dukej se po i lutej t`i ndihmonte. Po si t`i ndihmonte?
Krevati në të cilin flinte Osmani ishte një hedhurinë e adaptuar, dërrasa të vendosura njëra pranë tjetrës, një mbushje me kashtë e mbi të një dyshek pambuku. Për mbulesë përdorte ca batanije të po asaj moshe dhe jorganin e sjellë nga Kosova e shkretë. Osmani tallej. Thoshte se jorganin e mori nga malli i shoqes. Ai nuk ishte ndo-një hokatar me shije. Ndonjëherë bënte shaka me kripë e me lot. Zakonisht ato të dytat i mbante mend Hajdari. Kishte konsideratën se Osmani, ndonëse duket det i ce-kët, shndërrohej në valë. Nën pasqyrën vezulluese të sipërfaqes fshihte dhembjet e hallet e kësaj bote.
-More burrë! Si s`e hap pak këtë dritaren tjetër! - vuri fjalë në gojë djaloshi.
-Paj , është pak me fjalë e ...
-E çka ?
-E grejza të egër !- qeshi tjetri.
***
-A po ia merr një kënge, o i zoti i konakut! - u shkund nga bredhëritja Hajdar Delia. Në jetë nuk kishte përjetuar diçka ngushëlluese. Valët e saj e kishin rrahur që nga fëmijëria. E bukura, e këndshmja, e ëmbëla ishin fjalë që nuk i përkisnin realitetit të tij jetësor. Po t`i faniteshin i quante iluzione, ëndrra. Në meditimet e shumta për jetën mendonte se ekzistonte një mister i pashpjegueshëm që botën njerëzore e ka lënë në një kaos të tillë ku sundon e liga. Brezat njerëzorë nuk u ndahen përleshjeve me të ligën në përditshmëri.
-More burrë, a mos nuk është rasti me i ra...? - hezitoi bashkëfshatari. Përpiqej të mos e turbullonte botën e një mërgimtari të ri i cili, sipas tij, në fillim do ta kishte mjaft vështirë. Me kohë do të mësohej me jetën. Ia kishte frikën ndjeshmërisë së tij. Ndonjëherë, thoshte me vete se Shabani i Teneros ka të drejtë kur thotë se “librat e prishin njeriun. E bëjnë të ndjeshëm, e tëhollojnë dhe e bëjnë të paqëndrueshëm.”
“Hajdari ka lexuar shumë e tash kushedi si i duket jeta!? - mendoi. Librat e kallëzojnë ndryshe jetën. Pse, a mund të merren ato me hallet tona? Kush mundet me u marrë me to? Fati i njerëzve nuk është njësoj. Secili njeri e ka fatin e vet! E ka librin e vet! Atë libër veç zoti e ka shkrue! Librin tem unë e lexoj nëpër telat e çiftelisë! U mësova me i ra skutave të dynjasë. Kur s`kisha si me e shkrue letrën e zemrës sime ua shkundsha pluhnin këtyne telave. Jetë, o jetë! Nganjëherë kanë kullue lot prej tyne si me pa qenë të vjerruna teshat e lame të fëmijve! Fëmijët e ngratë, ata ma kanë djegë zemrën! Shyqyr, që i ka falë zoti. Ka kush rritet e kush e ha djersën teme. Ishalla bahen të hajrit!” - ia shpaloi vetes Osmani disa nga faqet e monologut të vetmisë.
- A po e merr këtë të shkretë, e hiqu...! - deshi të thotë Hajdari.
- ... e hiqu anrrave! - e plotësoi ai duke ia krisur një të qeshure të pafajshme si i zënë në befasi. Ai mendoi se mysafiri ia kuptoi fillin e mendimeve, se e zbuloi atë më të paktin monolog. Prandaj u skuq dhe qeshi me atë të qeshurën e vet karakteristike. Një gas i shuar në nisje. Apo një mendim i pathënë. Kur fliste e shtrembëronte për pak shkallë qafën në të majtë dhe një qeshje e hidhur i formohej në bishtin e buzëve. Ai fliste shpejt dhe me zë të mbytur sa ndonjëherë mund të mos e merrje vesh aq mirë.
-E more vëlla! - filloi ai bindjen e shprehur në fjalë. - Nuk është kollaj kurbeti! Edhe unë e di. Po, duhet me e msue detyrën se s`ban. Ma mirë me vuejt pak e me fitue bukën se me u sjellë n`maje të kresë rrugëve të katundit.
-Po, hedi! - lëshoi zë Hajdari duke mos dashur të fla-së.
-Sa herë më kanë bërtitë mue! - vazhdoi Osmani duke marrrë çiftelinë në duar. – Sikur rrogëtarë jena! Kurrë s`jena ma shumë! Ti bile di me folë frengjisht me ta, kie shkollë! Unë se kam ditë nji fjalë për be!
-Që di frëngjisht s`po më ndihmon shumë, vëlla! - u shpreh familjarisht.
-Pse more?!
-Ata të veten se të veten!
-Koftë me dije, hedi! Të veten, se janë në shtëpi t`vet! Duhet me u ba si thotë populli, kajherë shurdhan e kajherë nemec!
-Po, se ta mëshojnë më pa dhimbtë, apo jo! - ndërhyri me hidhërim Hajdari.
-Ei bre burrë, po të shkrueme e kemi pasë! Rriski jonë! A me u tranue, a?!
-Po si more...- deshi të ndërhynte prapë.
-Tash, boll ma! Këqyri gishtat mbi tela se nuk mun-desh me u mësue ndryshe. Bani sytë kokërr! Çiftelia t`a hjek mërzinë! – dhe ia filloi një melodie.
Telat u dridhën si qershitë nga degët.
“Ky i merr gjërat se ashtu duhet të ndodhin. Si bukë e gatuar! Andaj, sikur s`qanë kokën për to.” - mendoi Haj-dari.
Melodia mori tingëllim të ri. Qershitë u harxhuan! Fi-lluan të binin gjethet. Mbetën gembat e thyer. Gembat e trishtueshëm. Zuri të frynte era në degët e kërrusura. Pa-soi një këngë mërgimi. Hajdar Delia u brengos për the-lbin e gjërave që po i kuptonte më mirë se më parë. Kishte filluar një lodër e padëshiruar t`i oshëtinte me tërë fuqinë në kokë. Përmes kësaj oshëtime kujtonte pjesë nga biseda e sotme në policinë e lokalitetit:
“A ke ardhë të punosh apo të bësh pollavra! Këtu duhet punë e jo ligjërata! Ligjëratat ruaji për mbledhjen e komunistëve kur të kthehesh atje në shpellat e Ballkanit!” - ishte zëri i rrebtë i kryekarabinierit.
“Gjërat këtu varen dhe vendosen nga interesat dhe qëndrimi i punëdhënësit! - i pat thënë më durueshëm një tjetër. - Vullneti dhe kërkesat e tij përputhen me ligjin. Djalosh, ai është kryesori për ty, ai të mban e të jep bukë. Me të mund ta bësh zgjidhjen!”
“Po drejtësia ku është!?” - pat pyetur ai.
“Drejtësinë kërkoja atdheut tënd, llogaritë nxirri atje! Këtu je punëtor dhe shtëpia ku punon ka rendin e vet. Rendit duhet t`i përmbahesh! Ndryshe, je fajtor dhe lë largojmë!” - shfryu kryekarabinieri përsëri.
“Unë nuk kuptoj se ç`rend shtëpiak qenka të mble-dhësh me përdhunë mutat e qenit pa dorëza nga taraca. Një gjë të tillë justifikuaka ligji juaj!? Ky është maltretim i pacipë! Shoqëria ime s`më ka dërguar, po kam ardhur vetë. Marrëveshjen e bëra me padronin, por ai e shkeli i pari! Më la pa të holla, pa bukë, pa strehë! Më përzuri nga dhoma! Më la pa punë! Nuk m`i dha letrat e lira, të punoj në tjetër shtëpi. Ju përfillni të gabuarën, zoti kryepolic!” - pat reaguar Hajdar Delia.
“Duhet kuptuar atë që të thashë, djalosh. Je punëtor i përgjithshëm fizik, ragazzo tutto fare. Ke shitur fuqinë punuese mbrenda kohës së fiksuar. Duhet t`i përgjigjesh. Ndryshe, do ta shkatërrosh veten.” - ndërhyu një i tretë.
“Po normat njerëzore, ju lutem, normat njerëzore ku janë?! A parashohin ato mbledhjen e m... të qenit nëpër taracë pa dorëza! Së fundit, ç`përfitime kishte zotëria im me këto gjëra! Pse pikërisht pa dorëza?!” - pat ndërhyrë Hajdari i shqetësuar.
„Për të kultivuar ndjenjën e punës dhe për të thyer kokëfortësinë tënd pra, për çfarë tjetër?! - fliste me përçmim kryekarabinieri.
“Për të më thyer moralisht, për të më maltretuar! -ishte nxehur ai. - Një gjë të tillë mbron ligji juaj?!
“Dil jashtë!” - kishte urdhëruar kryekarabinieri.
“Dëgjo djalosh! - ndërhyri një i tretë duke dalë në korridor. - Ju të rinjtë e Lindjes e merrni Evropën si një parajsë. Ky është gabim i madh. Parajsa nuk di se ku ndo-dhet”.
Ngadalë filloi të kredhej nëpër një lëng të trashë e të pangjyrë. Pastaj nëpër një errrësirë të dendur. Në fund nëpër një ëndërr të pakuptimtë si nëpër një pus të thellë e të pafund! Dhe, ra! Ai ra! As thirrjet e bashkëfshatarit nuk e zgjuan!
Kur e shtriu në krevat ia preku ballin. E kuptoi se po digjej në ethe të thella. Kohë të gjatë i qëndroi mbi krye pa ditur si t`ia bënte. Pastaj ia ndërroi për orë të tëra leckat e lagura mbi ballë! Ndrydhej në mendime. Ç`i polli të shkretit këtë vit! Po mixha Zenun, i ati i Hajdarit, një njeri i shkretë, si hiqej nga mendja.
Vallë, edhe sa orë i ka nata! Një natë e tmerrshme si kjo! Sa zgjat?
Një natë pa yje, me ethe dhe errësirë! Nën qiellin e huaj, nën qiellin më përbuzës ku as zoti as djalli s`të njohin e s`të dëgjojnë!
Gerra-Piano, 1980.
 
 
 
 
 
 
Buzëqeshja e tretur e një gruaje 1)
 
Kishte kohë që Zoja nuk kishte qenë në qytet. Shpesh e ndiente këtë nevojë. Mjaft gjëra i mungonin në shtëpi. Udhëtimi jashtë fshatit dhe tokës së saj, për disa arsye, ishte bërë mjaft i rëndë. Në atë gjendje të pashpresë e kishte katandisur fatkeqësia. Që prej kur ishte arrestuar i biri dhe ishte dënuar me njëmbëdhjetë vjet burg politik, po vuante që të sigurojë mjetet e duhura dhe të mbijetojë. Po kalonin vitet dhe nuk kishte fituar asgjë. E kishin kërcënuar plot rreziqe të pamenduara. Nuk i bënte ballë të gjitha ngarkesat e kohës dhe shqetësimet që po ia zbarkonte mbi kurriz.
Ishte grua pa shkollë dhe e pambrojtur. Rrethi e kishte mbyllur. Djali i vetëm ishte burgosur. Katër vajza i kishte syrgjynosur për hir të saj. Burri e kishte lënë me vdekjen i tij. Jo vetëm vuajtjet e saj por edhe të të bijave e kishin lodhur. Kërcënimet dhe problemet e paskrupullta të ca arrogantëve që shpresonin se ajo paraqiste gjahun më të lehtë për veset e tyre të sëmura, i qenë bërë të padurueshme.
Nuk ishte në gjendje të kuptojë se çfarë e kishte tronditur farefisin e saj që t`ia kthenin kurrizin, ta braktisnin, ta shanin pa ndonjë arsye. Iknin prej saj si t`i kafshonte gjarpri. E merrte parasysh se lloji i saj për strukturat e pushtetit qe shndërruar në një armik, ndaj të cilit s`kursente as goditjet e pamëshirshme, as intrigat më të rafinuara. Të shkojë puna aq larg, sa i tërë farefisi, të cilin, më parë e mbante me aq ëndje në kujtesë, me aq dashuri, me aq kujtime të bukura, të ndërronte fytyrë e ta priste me aq vrazhdësi, me aq heshtje prej çeliku, me aq ftohtësi prej akulli, me aq mospërfillje... Jo, jo! Këtë nuk do ta kishte besuar! Ajo e kalonte natën më të ftohtë pa rrobe të mbulesës, e kalonte ditën më të gjatë pa ngrënë gjë prej gjëje, pa ndonjë mollë, të cilat, ia vidhnin nëpër errë-sirë fqinjët e praptë; e kalonte natën më të tmerrshme të mbylljes nëpër bodrumet e organeve të pushtetit... Mezi i kapërcente çastet e ftohta të takimeve me ata që dikur e kishin dashur e buzëqeshur, pritur me mikpritje dhe respekt, ndërsa tani ia kthenin kurrizin dhe bëheshin sikur nuk e njihnin. Shpesh ia lëshonin ndonjë fjalë të rëndë poshtëruese. Ndërsa asaj, i nevojitej shumë buzëqeshja e tyre, qoftë vetëm një shikim dashamirës, për t‘i dhënë njëfarë qëndrese...
Sa e rëndë dhe e padurueshme i qe bërë jeta, të shkretës! Që prej atij çasti të mallkuar, kur më shumë se dyqind milicë të veshur në pancir, ia rrethuan shtëpinë përdhese e të ndërtuar me plot mund, ia thyen dyer dhe orendi, ia çmendën vajzat e vogla dhe ia rrëmbyen djalin e vetëm që e kishte, shpresën e saj më të madhe, Dukagjinin, që mezi e pat pritur t‘i bëhej burrë! Eh, Dukagjini i saj! Sa pat hequr ajo deri sa ishte rritur! Sa vite të tëra pat punuar fushën e trashëguar nga i shoqi që vdiq para kohe, për të nxjerrë një dinar e për t`ia mundësuar të birit fillimin e studimeve! Sa kishte hequr duke qepur, arnuar, thurur, e qëndisur, për të nxjerrë gjësende të ndryshme dore në tregun e qytetit, vetëm që të siguronte të hollat e mundit për t`i rritur fëmijët e mbetur jetimë dhe të vetmin djalë! Sa ëndrra i qenë djegur si grua e re e mbetur pa burrë! Ëndrra më shpresëdhënëse për një të ardhme të ndritur, siç ia donte zemra e nënës që ka vetëm një shpresë - të birin, kur ai të mbaronte studimet, ishte rrëzuar për dhe. Të gjitha vuajtjet, ngarkesat e përditshme, të cilat vetëm një nënë si ajo mund t`i kuptojë, i largoheshin sapo i biri lavdërohej për punët e mëdha të shkollës. Ajo e pat djegur rininë e saj pa burrë për ditën e sukseseve të Dukagjinit. Kjo kishte qenë një sakrificë e madhe për të.
Tani, qe zbardhur para kohe. Sytë i qenë molisur e mbuluar nga rrudhat. Balli, dikur një fushë e gjerë e buzëqeshjes, qe shndërruar në një lëndinë të tharë. Fytyra i qe nxirë dhe, përkundër përpjekjes së saj të vazhdueshme për të mbajtur veten me dromcat e krenarisë së dikurshme, edhe trupi po i mblidhej, po i stërkeqej. Kur e shihje në këtë thyerje të brendshme, ta çante zemrën. Nuk e kuptoje asnjëherë tërë atë që vlonte në zemrën e saj të goditur rënd, nuk e dalloje kontrastin e madh midis shpirtit fisnik dhe fshikullimeve të mëdha që koha ia kishte dhënë. Pikërisht buzëqeshja e saj, e cila nuk mungonte, ia digjte zemrën. Ishte një buzëqeshje e fikur, e tretur nga dhembjet e zhgënjimet e panumërta, një buzëqeshje që krahas gazit mbrunte trishtimin e një shkatërrimi të dhunshëm e të pamëshirë.
Atë ditë, si shpeshherë, u ngrit herët nga krevati. Lau sytë me ujë të pusit dhe iu afrua një cope të thyer pasqyrash, që e kishte vendosur përmbys në një cep të dritares. Shikoi për të satën herë flokët e saj të gjatë, plot gërsheta, që i mbante nën mbulesën e kokës, tani më tërësisht të thinjura. Se si iu kujtua rinia e saj. Atëherë, i bënte gërshetë dhe qejzitej me ëndrrën e lumturisë martesore. Bënte vek e qëndiste me shpresën e madhe të lumturisë që kurrë nuk i erdhi. Vetja iu duk tamam si lëvozhga e pemës, e hedhur pa mëshirë në një kënd të rrugës, të cilën, e shkelnin të gjithë kalimtarët e shkujdesur. Ndjeu aq dhembje në shpirt, sa për një copë herë nuk arriti të mbulojë flokët e saj dhe të shikojë veten në pasqyrë. Po digjej. Dikur e përmendi veten nga nevoja që kishte kryer punët e shtëpisë dhe për të zënë autobusin.
„Ndihma e të madhit Zot! Ai e di se si më ndihmon sot e më ruan nga të ligat! Vetëm Ai është i gjithëmëshirshëm dhe i gjithëfuqishëm! I lutem ve-tëm atij, dhe vetëm Atij i kërkoj ndihmë! Të ma ruajë Dukagjinin nga çdo e ligë e të m‘i ndihmojë të kalojë këto vite që i kanë mbetur, gjallë e shëndosh! T`i japë durim e forcë, shëndet e mençuri! Të më falë mua nga mëkatet, që ndoshta i kam bërë në devrin e kaluar, dhe të më japë mundësinë e mbijetesës! Të më ruajë nga të ligat e kohës, të cilat, janë në gjendje t`i kurdisin djajtë dhe njerëzit! Në dorë të tij qofshim, të gjithë!” – u lut ajo, duke dalë për derë të oborrit.
Stacioni i autobusit lokal ndodhej gjysmë ore larg nga shtëpia e saj. Lumin që e ndante fushën në mes duhej kaluar për një vig druri, që ishte hedhur aq keq dhe lëkundej nën këmbë, sa të trishtonte me lëvizjet e tij. Ndonëse lumi nuk mbante në verë aq ujë, për ata që nuk dinin not, ishte rrezik për jetë. Po kush kujdesej për lagjen që kishte nxjerrë një armik të pushtetit? Askush. Në të vërtetë, pak kush mendonte mirë për shqiptarët, as ata që i kishin kthyer kurrizin popullit të vet për një pozitë e ishin bërë sahanlëpirës dhe bënin sikur përkujdeseshin për njerëzit e pushtetit. Tashmë, kishin krijuar një zinxhir marrëdhëniesh me armiqtë e shqiptarëve, të cilët, nuk llogariteshin më të tillë. Arsyetime për secilin që nuk dëshironte të ndihmojë shqiptarin e shtypur, gjendeshin me karrocë.
Kur e kaloi lumin, e ndjeu veten më të lehtësuar. Rruga plot me baltë e plot gropa, të ngadalësonte aq shumë, sa e kishe të pamundur për të zënë autobusin. Orarin e vërtetë të tij, ishte e vështirë ta dije. Ndonjëherë ikte para kohe, tamam kur nuk e prisje. Të tjera herë, vonohej. Mund ta prisje. Ajo, nxori nga gjiri i saj për të numëruar paratë, të cilat, vështirë mund të bënin për të dy rrugët me ato gjëra që kishte të blejë. Për një grua si Zoja, nuk ishte e lehtë të vonohej. Në qytet, nuk kishte ku të rrinte…
Në të dalë të kthesës mbi rrugën kryesore, të shtruar në zhavor, e zuri shikimi i paturpshëm e provokues i ofiqarit të fshatit fqinj. Që nga largësia të zinte frymën parfumi i tij. Mbahej si një ministër fe-deralë, edhe pse jetonte në fshat, me kravatë e më the. Njihej si një person mjaft i rrezikshëm, që nuk përtonte të rrëzote kodrat rreth vetes, kur i vardisej ndonjërës. Kur ecte rrugës, si pa sherr, i mëshonte cepit të setrës, për të zbuluar revolverin e madh, të marrë nga pushteti. Nuk ia dilje me një karabosh të atillë, sepse ai i njihte të gjitha format e liga të veprimit. Ku mund ta dinte njeriu se ku fillonte dhe ku mbaronte „detyra“ e tij. Ishte përplasur për të satën herë me kapricin e tij. Herën e fundit, kur deshi të nxjerrë lejen e njoftimit, pa të cilën, nuk mund të vizitonte të birin në burgjet famëkëqija të Serbisë, ajo e kaloi shumë keq.
Me ta parë, ndali hapin dhe u përpoq të kthehej. Ishte vonë. Për fat të keq, në rrugë nuk ndodhej njeri tjetër, pos ca fshatarëve që punonin larg në fushë. Fitoi përshtypjen se kishte shkuar autobusi, deri sa ajo e pa mjegullnajën e madhe të pluhurit në largësi. Ndoshta, i tha vetes, do të kisha qenë tash përtej lumit. Po, ç’dreq më takoi në këtë batakçi.
- Kot e ke moj fisnike të fshihesh prej meje! Të gjej ku të jesh! – e paralajmëroi në mënyrën më të hapur.
- M’u duk, sikur kam harruar diçka! – u përpoq të shpjegojë ajo, me zërin që po e tradhtonte. Zëri i saj përmbante frikë dhe njëkohësisht urrejtje. Atij, nuk i bëri përshtypje asnjëra prej tyre.
- Kah je nisur, o dreq?– u afrua ai.
- Në punën time, po ku?!– e mori veten Zoja.
- Puna jote është puna ime, ti e di! – ia priti.
- E, ç’i paska lidhur ndërmjet veti!? – pyeti, pa hezituar.
- Këtë armë në brez, nuk e mbaj kot! – ia ktheu pa fije të turpit, duke zbuluar armën.
- Puna jote është në zyrën e vendit, e jo detyrë polici!– u përpoq ta largojë ajo.
- Kur ishe para ca muajve, në zyrë, të thashë se duhet të vish një ditë tjetër, sepse kisha ca fjalë me ty! Po, si duket, nuk ta mori mendja!
- Nuk e di çfarë pune kishe! Me ty, nuk dua të kem asnjë punë!
- Pse? Kush po ta kositë livadhin, moj shoqe! – e thumboi, paturpësisht.
- Nuk ka nevojë!– iu përgjigj ajo, duke ndalur hapin.
- E po mirë!- ia priti me një të qeshur sarkastike, duke iu afruar para fytyre. – Ta shohim se ç’ke fshehur këtu nën këmishën tënde!– dhe pa hezituar ia afroi dorën te gryka e fytit. Deshi vërtet t’ia hapë gushën, në mes të rrugës.
- Ik morë lanet, se lëshova zërin, e të mori dreqi! – iu kërcënua ajo duke u larguar prej tij, si nga një gjarpër helmues që po i afrohej.
- Po sikur t’ua dërgoj një letër organeve, çka thua ti? Do të jetë më mirë për ty?!– kërcënoi me zë të ultë, ai.– Mund t’ia mbyll rrugën djalit tënd të vetëm, që të mos lirohet prej biruce! Po të ishe pak më e mençur, do të dije të shfrytëzoje rastin. Dhe, unë, do t`i ndihmoja atij, për të dalë pak më herët!
- Nuk më duhet ndihma jote se ka çmim të rëndë!– vërejti Zoja, duke shikuar rrugën në kalonte njeri. Ishte penduar shumë pse ishte nisur për në qytet.
- Njëherë të jepet rasti, Zojo!– e trimëroi zërin, ai. – Unë, nuk jam ngushtë për versiken tënde! Një plakë e thinjur para kohe! Në ëndërr, të tremb!– pështyu në tokë, plot mendjemadhësi.
- Ç’e do pra që më bie në qafë?!– pyeti ajo.
- Asgjë! Thashë, të ta jap një shans për të ndihmuar djalin tënd!– dhe, filloi të ecë para saj, fare ngadalë, si për të përgjuar nëse i shkonte nga prapa. Zoja u ndal.
- Kot ndalesh! Autobusi ka ikur!– vërejti ai. – Po të vish me mua, të hip në ndonjë veturë! Nëse do, kthehu!
- Në mos ardhtë autobusi, do të kthehem! Kjo është puna ime! – ia ktheu ajo, e zemëruar, më së shumti me vetën e saj.
- Mirë, mirë! Do të vish në dorën time, ndonjë ditë!– tha si përfundim, duke vazhduar udhën. Kur vërejti se ajo nuk lëvizi vendit, dhjetë hapa larg saj u ndal.
Zoja, po bluante veten. Të kthehej prapa nuk e lejonte ndërgjegjja. Kaloi një orë e gjysmë duke pritur. Nga larg, filloi të dëgjohet zhurma e autobusit. I buzëqeshi fytyra kur e pa se po vinte. Brenda tij mund të gjente shpëtim. Shikoi drejt gjarpërimit më të largët të rrugës. Që andej, shihej një shtëllungë e madhe e pluhurit. Xhami i tij vezullonte nga larg. Kur e ktheu kokën për të shikuar ofiqarin, pa se ai kishte lakuar udhën për të arritur në stacion.
Ajo qëndroi me kurrizin e kthyer nga therat pranë rrugës. Kur të vjen, i tha vetes, do të vrapoj e do të futem brenda. Në autobus, ofiqari ishte futur para saj dhe ishte ndalur mu pranë derës. Zoja u mat disa herë në derë a të futej apo jo. Nuk kishte më shumë se disa sekonda për të menduar. Autobusi qe nisur, ashtu, me derë të hapur.
- Oj fisnike! Mos na le derën të hapur, se na mbyti pluhuri! – bërtitën disa.
- Futu, moj dreq!– iu kërcënua ofiqari, duke mos e shikuar me sy.
Nuk kishte çka të bëjë. Dera e hapur ia fuste frikën. Të kalonte pa u ndeshur në të, ishte e pamundur. Kësaj, i përtonte. Por, t’i bërtiste, s’ia vlente. U mblodh të dalë përpara. Ai, ia futi dorën plot nervozë nga prapa në bel, gjoja për ta shtyrë, dhe e shtrëngoi. Ajo, u skuq e tëra nga inati. T’ia thoshte ndonjë fjalë, nuk ishte e mundur. Do të bëhej gazi i botës e do t’ua jepte mundësinë të gjitha gojëve të liga, për ta përgojuar në shtatë palë fshatra. Sa dëshiroi të ketë qenë vetë një burrë nëpër ato çaste, që ta kapte me njërën dorë për fyti, ndërsa me tjetrën do t’ia nxirrte revolen e do t’ia zbrazte në ballë. Ja që natyra e kishte dënuar me një trup të brishtë prej femre dhe e kishte vënë në një pozitë, sa të mos e mbronte veten.
„Lufta me të keqen nuk është e lehtë dhe as e barabartë.“ – e pat dëgjuar të birin. „Ata që dinë të përballojnë të gjitha sfidat e jetës e fitojnë atë.“ – mendoi ajo, deri sa po përbirohej me vështirësi midis burrash.
Një vërsnik i ofiqarit, që ndodhej ulur me këmbën mbi këmbë, në ulëset pranë derës, në vend se t’ia lëshonte vendin, e thumboi:
- Mos u ngut shok nëpunës, se i erdhi rasti të kërkojë parfumin tënd! Një grua pa burrë. Ka nevojë ndonjëherë!
- Të marroftë Zoti, bre kopukë! A të bëhem zog e të kaloj mbi koka njerëzish! – reagoi ajo, me zemrën që i dridhej.
- Ha, ha, haaa!– qeshën disa pranë tyre. Nuk gjet zgjidhje tjetër, pos të vë në lëvizje bërrylat e duarve dhe me tërë fuqinë të depërtoi në mes të njerëzve. Gjatë tërë rrugës qëndroi në këmbë duke ngrënë veten.
Në ndërkohë, ofiqarit ia kishin lëshuar vendin. Me kujdes e përgjonte rrugën dhe lutej të kalojë Niva e postës së milicisë. Kishte menduar një lojë të rrezikshme. E pse të mos e bënte këtë, kur për sojin e tij Zoja konsiderohej një nënë armike, që kishte guxuar të ngritej kundër pushtetit socialist – vetëqe-verisës të Jugosllavisë, në ballë të së cilës qëndronte autoriteti i shekullit, shoku Mareshal Tito, i cili, kishte arritur të kthejë një të tretën e botës në lëvizjen e të painkuadruarëve. Çfarë nëpunësi do të ishte ai, derisa do të ndiente sadopak mëshirë ndaj një kudre që kishte guxuar të pjellë, sipas tij, këlyshin e Enver Hoxhës në Kosovë, birin e tij, që guxonte të ngrehte gishtin përpjetë! Po, kush ishte more ai kë-lysh, që kishte guxuar të kthehet me atë kaçikun e tij, kundër një bjeshke të lartë krenarie? Ka guxuar ai të drejtohet si buburreci kundruall bjeshkëve e të thotë: ti, o bjeshkë, do të shembesh përdhé, se ke shkelur të drejtën e shqiptarëve për t’iu bashkuar Enver Hoxhës, Shqipërisë! E, ç’ishte Shqipëria? Një pikë në hapësirë!
Kështu po i bluante ai mendimet më të zeza, duke përcjellë pasqyrën e shoferit në krahun e tij. I qenë afruar qytetit, kur e pa Nivën që po i afrohej autobusit me shpejtësinë më të madhe, duke i rënë borisë. Edhe pse autobusi nuk e kishte të lehtë manovrimin, me atë numër të madh udhëtarësh, bishtëroi rrugën duke i bërë vend që të kalojë. Ofiqari u ngrit në këmbë.
- Biri borisë që të ndalet, o Sylë!– i bërtiti shoferit.
- Biri borisë po të them, se është urgjente! – bërtiti me të madhe.
Shoferi i ra borisë pa shkëputur, derisa Niva u ndal dhe u kthye në drejtim të kundërt. Ofiqari ki-shte depërtuar pranë derës dhe kërkoi t’i hapej. Doli serioz në rrugë, sa të gjithë menduan se kishte një detyrë të rëndësishme.
- Abdullah! – i tha seriozisht milicit me të cilin pinin së bashku ditë e natë. – Do të na kryesh një shërbim tepër të veçantë!
- Hajër qoftë, vëlla Selim! Kur të duash! – iu përgjigj pa hezitim ai, duke shikuar në shenjë aprovimi Stanishën, milicin serb, pranë tij.
- Nuk ka problema, brate! – qeshi dreqi tjetër. – Mos u sekirat hiç valla, se ti po na kryen shumë detyra.
- Fol, fol! Mos u tremb! Kurrfarë pune nuk kemi, veç shkonim për ta lagur fytin! – vërejti ai, që nuk kishte as shkollën fillore, por njihej për prapësitë më të liga që mund t’i bënte.
- Më ka fyer rëndë ajo kuçka, nëna e atij këlyshit të dreqit, nga Fushaja! E ka hallall t’ia bëjmë me dije se nuk ka lojë me autoritetin e shtetit; se ka marrë shumë guxim me atë djalin e saj irredentist... Për pak sa nuk më grithi në fytyrë!
- Hajt mas a ke gajla ti brate! Ia marrojna asajna qeta samara! – miratoi Stanisha i zi, me atë shqipen gjysmake e të çoroditur.
- Si ta kesh qejfin! Prej nesh nuk del kurrnjë fjalë! – e siguroi Abdullah Dinglishejtani. Ashtu e kishin emëruar shqiptarët, sepse të gjithë ia kishin frikën për të zezat që bënte. Në tërë atë rrethinë e njihnin si të praptë e më të paturpshmin milic shqiptar. As në sekretariat e as në postën e milicisë nuk ia kthente kush fjalën. Lidhjet e tij arrinin deri në pushtetin qendror, në Beograd. Para syve nuk guxonte njeri ta thërrasë Dinglishejtani. I thoshin, për t’ia rritur mendjen, Kapetan Abdullahu.
- Në autobus ndodhet. Zijani pritën te ura dhe zbriteni. Gjejeni një arsye për t’i bastisur udhëtarët. Ju e dini këtë! Zbriteni Zojën e merremi vesh në Komandë. Epjani ndonjë shuplakë të mirë. Në fund thuani në vesh: „A e di kënd e ke fyer?! Ai është zot për ty!“ Të tjerat, i di unë!– arsyetoi ai.
- Ha, haa!– qeshi Stanisha. – Qeto kurviçka, ta paska thënë jo-o!
- Dëgjo Stanisha! Kam diçka tjetër me të! Dua t’ia ul hundën e kuçkës, se e ka rritur mendjen, si nënë e një armiku të pushtetit! Dua ta bëj që të mos guxojë ta shohë dritën me sy! Dua ta bëj pishman që ka lindur një kopil të ndytë enverist, që të mos ketë guxim të ndikojë te kuçkat e tjera! A kupton?! – tha ai, dhe u ngërmua.
- E di baco, e di! – sikur u prek Stanisha. – Pse ta japim shuplaka?
- A është vështirë që ta arsyetojmë! – ua shprehu dyshimin e vet, Selim Kodoshi. E quante kështu, me vetvete, ndonjëri që nuk dëshironte të flasë. Në të kundërtën, e thërrisnin në emër të vet Kodraliu.
- Nuk ka nevojë ta rrahim, Selo! – ndërhyri Abdullahu. – Po deshët, ta sjellim në maje të Çabratit!
- Na sheh dikush! – ndërhyri ai.
- Atëherë, rrethit të Çabratit e në lluga të Erenikut!...
- Bëni si të doni! Ndaleni Niven, se iu afruam urës! Unë, u pres prapa Vagës! –shpjegoi ai, dhe zbriti me shpejtësi. Milicët e vendosën Nivën në skaj të urës dhe u bënë gati të ndalin autobusin. Në dritare, i shpjeguan vozitësit se i ndalohej të hapte derën e prapme për të zbritur udhëtarët. Një nga një, e pa bërë tollovi, nëpër derën e parë do të zbrisnin të gjithë. Kishin urdhër të kontrollonin të gjithë udhëtarët.
Një orë të tërë e bënë duke kontrolluar kot së koti fshatarët, që nuk e dinin se ç’po bëhej. Kur i erdhi radha Zojës, e kontrolluan për armë dhe ia kërkuan letërnjoftimin. Për fat të keq, atë nuk e kishte të vazhduar. Ky ishte shkaku që ajo kishte shkuar në zyrën e vendit. Ia kishte kushtëzuar nëpunësi marrjen e kërkesës së plotësuar e të vulosur, siç e kërkonte rendi.
- Aha! Kështu qenka puna! – ia bëri, me ton ngadhënjyes, Dinglishejtani.
- Kjo po duhet me ardha ne sekretariat! Patje-terna! – urdhëroi serbi, duke bërë me dorë nga Niva.
- Ta pamë sherrin, bre kuçkë! – i bërtiti dikush.
- Hip e zbrit, një orë të tërë! – komentoi një tjetër.
- Hë, farë e ligë!– pështyu edhe një.
- Pa fjalë, djalo! Mos e ço kryet aq lartë, ti! – filloi britmat e zakonshme Abdullah Dinglishejtani. E kush bënte ballë të flasë më tutje! Ai qëllonte me pendrekun e tij të pamëshirshëm, sa herë që t’i jepej rasti. E kishte dorën të rëndë, si të divit. „Dy metra e gjysmë është katallani!“ – thoshin të rinjtë...
Zojën e gjorë mezi po e mbanin këmbët. E përplasën në karrigen e mbramë të Nivës dhe pritën sa shkoi autobusi. Pastaj, u nisën në drejtim të Godenit. Te Vaga e morën Selim Kodoshin. Me ta parë atë, u ngjall sadopak Zoja.
- More dreq i përroit! Ti ma paske bërë këtë kurth! Me inat, a?! – bërtiti ajo.
- Mbulle gojën! – i bërtit milici.
- Kah po më çoni kështu?!– bërtiti sërish, duke dashur të hapë derën.
- Rri e mos lëviz, se të mori plumbi! – e kërcënoi Selimi, duke ia futur revolen e tij në ije. Ajo e kuptoi sa larg kishte shkuar puna.
- Djali i saj ka dashur me bashkue tokën e vet me Shqipërinë!– ia shpjegoi Abdullahu zëvendëskomandantit të tij, Stanishës, me qëllim që të kuptojë Selimi. – Tash, po e çojmë në kufi! E muarët vesh, a jo? Ndoshta del matanë e kërkon ndihmën e Enver Hoxhës! Sa për atë mistrecin e saj, kollaj është puna!!...
- A, për djala të vet?! – pyeti dhe u befasua Stanisha.
- Po. Ai, nuk del i gjallë prej biruce! Kur të duam na e heqim qafe!– tha Abdullahu.
- Kjo e ka pasur në dorë të vet që ta ruajë! Po, nejse. Kush s`e do me të mirë, e do me të keq! – ndërhyri Selimi.
- Ani?! Nuk e dashta allahille? – ndërhyri Stanisha, një rrugaç tipik i Serbisë, i veshur nën uniformën e shtetit që quhej socialist, vetëqeverisës, i painkuadruar...
- E ka kokën në dërrasë! – vazhdoi Selimi, pa e shikuar fare, me dorën në armë.
Zoja, e shkreta, nuk dinte si t’ia bënte. E kishin zënë shumë keq. Të lëvizte sado pak, i shkrepej ar-ma në ije. Niva po fluturonte në drejtim të maleve. Nuk kishte kohë për të menduar. Edhe ashtu do ta kishin në dorë. Ishte e kotë. Po ta hidhnin përtej kufirit, si do t’ia bënte? Ndoshta, pasi të kishin shfryrë një duf të madh hidhërimi. Ajo e dinte këtë. Po ta kthenin, ndoshta të vrarë. Do të thoshin se kishte dashur ta kalojë kufirin.
E zeza! Donte pa fund të kthehej. Si do të kthehej?! Ishte e keqpërdorur deri në fund. Do ta përplasnin në burg! Do të shkonte dëm shtëpia dhe fusha! Nëse dëgjonte i biri, do të pëlciste prapa grilave të burgut.
Sado e rëndë për zemrën e saj, nuk i mbetej shu-më të mendojë. Ti thoshte atij qeni ja ku më ke, bëj çka të duash, kjo nuk ishte aspak e lehtë. Ishin tre vetë. Që të tretë, gojëkyçur. A mund t’u dorëzohej atyre?! A mund t’i dorëzohej një qeni, si ofiqari?! A ishte e lehtë t’i mbyllte ato plagë të rënda në kujtesën dhe shpirtin e saj?!...
Eh, të ishte burrë! Po ta vrisnin, do të mbetej krenare që nuk u ishte përkulur qenëve të një pushteti të lig e barbar! Ajo, si femër e pambrojtur, do të mbetej e përlyer dhe e palarë. Do ta shpifnin me fjalët më të liga! Nuk u përmbajt. Ia filloi të qajë! Ngadalë dhe pa fjalë...
- Nuk të ndihmojnë lotët, moj meçkë! – bërtiti i pari, ofiqari, duke futur revolen e tij në brez, në mes të pishnajës. Ua bëri me dorë që të ndalnin Nivën ku të mundeshin.
- Si nuk u vjen gjynah nga një femër! A më ka dënuar pak zoti, a?!– pyeti ajo.
- Atëherë, zbritni nga Niva dhe futu në pishnajë! Shkoni, ku s’u dëgjojmë na! – plotësoi Abdullahu.
- A kështu a? E pse? Sepse, jam një grua e pa burrë dhe djalin e kam në burg! Sepse, më kanë kthyer të gjithë shpinën! Sepse, nuk më mbron as ligji, si nënë e një të dënuari politik! A dini çka: më vjen shumë keq që kam pasur vetëm një djalë, e nuk mund të bëj më shumë kundër jush! Ah, sa keq që nuk ka pasur edhe më shumë shokë! Nuk do të ki-shte rënë kaq shpejtë në duart tuaja!...
Pa pritur më shumë, Stanisha ia përplasi një shuplakë të nxehtë në fytyrë. Ia preu si me brisk fytyrën me unazën e madhe të gishtit. Ishte xhindosur dhe ishte i gatshëm ta nxjerrë përjashta për ta shqyer si pulën. Këtë e kuptoi nga vetë pamja e tmerrshme e tij. Andaj, pa vonuar, e zuri për mënge, kodoshin:
- Zbrit more qen e bëje punën tënde! Nuk më rri djali njëqind vjet në burg, jo!– ia shkrepi atij, e përshkuar nga një drithërimë e fuqishme mërie. I erdhi që me duar t`ia kapte grykën dhe t`ia shqyente këmishën. I erdhi mendimi se mund ta lënë ashtu të zhveshur në mes të rrugës. Zbritën. Për Zojën më e rëndë doli dita e sotme se dita e arrestimit dhe e dënimit të të birit. Qenka vështirë të jesh grua në një mjedis ku të konsiderojnë si leckë! Qenka vështirë të jesh nënë, në një kohë kur dhuntia për të lindur nuk vlerësohet drejt, e kur pafytyrësia sundon. Kur instinkti primitiv dhe etja për të bërë çka të duash me njeriun e vogël, të dërgon edhe në këtë pikë! Kur qentë mbajnë rroba njeriu dhe armët e ftohta të dhunës! Askush nuk merret me dinjitetin e nëpërkëmbur të atyre që nuk mund të mbrohen! Kur njeriu i yt ka harruar origjinën e vet dhe është bërë vëlla me ar-mikun më të ndyrë, derisa ai i ndihmon për të sendërtuar veprat më të liga! Kur e liga sundon në çdo drejtim dhe drejtësia mbetet vetëm një fjalë në letër! Kur më të zgjedhurit janë përplasur prapa grilave, ndërsa populli hesht! Kur njeriu i robëruar bëhet urë e bindur e të gjithë atyre që kanë paturpësinë e ligë të sundimit nën plafin e të huajit! Kur, midis tokës dhe qiellit nuk dëgjohet fjala e Zotit!...
Me t’u kthyer kah qyteti, e zbritën Zojën në rrugë. Ikën për të shpërlarë gurmazin e ndyrë me ndonjë gotë katran, duke u lavdëruar mbi turpet e veta të panumërta para njëri tjetrit. Ec e merre vesh se çka mund të përflitej e çka tjetër do të kurdisej!...
Asaj, vetja i dukej si një kufomë që ecte mbi skeletin e këputur. I dukej vetja si një katrahurë plot kundërmim, që rrokullisej nëpër sokaqet e hyrjes në qytet, pa e ditur ç’të bëjë me vetveten. E kishte humbur ndjenjën e perceptimit të çdo gjëje. Sikur po fliste përçartë. Sytë i qenë shndërruar në shpellë që gllabëronte dritën. Ndonjëherë, shtrëngonte barkun me dorë, që po i digjte. I dukej djalli në trup, i cili, i qe futur në bark për t’ia copëtuar zorrët. Pa diktuar, i shkonte dora nëpër gërvishtjen e madhe në faqe. I bëhej sikur i tërë tregu e shikonte aty. Me kënd i ndeshej shikimi, përpiqej ta mashtrojë me një të qe-shur të dhembshme, që mbetej një e qeshur e dështuar. Sepse, gazi i vërtetë, i kishte humbur, përgjithmonë!...
Ajo, do të jetonte vetëm për një arsye: të priste të birin sa të dalë nga burgu! Të presë, sa të ndërrojë moti! Të presë, sa të vdesë e Liga! Të mos vdesë fizikisht pa e ndier veten të shpaguar, po qe se e ndien se erdhi dita e madhe!
Shpirtërisht, ajo kishte vdekur, që atë ditë!...
______________
1) Ky tregim është përpunuar sipas një motivi të shkruar në Gjakovë, më 1985, dhe të dërguar në Perëndim. Që atëherë, ka qenë i gatshëm. Ngjarja që trajton dhe dhembja që zgjon te autori, nuk e lanë ta botojë.